Άγιος Νικόλαος

Έρευνα : Γιώργος Δελής.

       Στις 6 Δεκεμβρίου γιορτάζει το εξωκλήσι του χωριού μας ,ο Άγιος Νικόλαος. Για  την ιστορικότητα αυτού του ναού θα παραθέσουμε πιο κάτω τις αναφορές   και καταγραφές ειδικών ερευνητών και μελετητών.  Εμείς θα αναφερθούμε στην σημερινή κατάσταση. Προηγουμένως όμως θα σταθούμε με δέος  στο γεγονός ότι  ο αυτός ο ναός  έχει κτισθεί πριν κτισθούν   τα μοναστήρια των Μετεώρων.  Άντεξε τουρκοκρατία, παγκόσμιους και τοπικούς πολέμους και την φθορά του χρόνου  αιώνες τώρα.

   Ας τον προσέχουμε λοιπόν, να τον φροντίζουμε και να τον περιβάλλουμε με αγάπη και σεβασμό . Με κάθε ευκαιρία να τον προβάλλουμε σαν το αρχαιότερο θρησκευτικό αξιοθέατο και σύμβολο της ευρύτερης περιοχής και να είμαστε υπερήφανοι γι αυτόν.

   Ας του δώσουμε λίγο χώρο να αναπνεύσει. Η καλλιέργεια της γης μέχρι τον προαύλιο χώρο δεν επιτρέπει στο εκκλησίασμα να σταθεί με την αξιοπρέπεια και την κατάνυξη που αρμόζει .Είναι λοιπόν αδικημένος ο Άγιος Νικόλαος μιας και σε κανένα άλλο ξωκλήσι δεν συμβαίνει αυτό και οπωσδήποτε η ευλογία του αξίζει περισσότερο από λίγα τετραγωνικά μέτρα γης.

   Και ας αναρωτηθούμε, ας  προβληματιστούμε  γιατί δεν υπάρχει μια πρόσβαση. Να πάρουμε πρωτοβουλία να οριοθετήσουμε ένα μονοπάτι, μια πρόσβαση που να μπορεί κάποιος,  που θέλει επισκεφθεί ,να θαυμάσει, να προσευχηθεί, να φθάσει με σχετική ευκολία και ασφάλεια. Ας το λάβει υπ όψιν ο Πρόεδρος , ο Δήμαρχος, ο Σύλλογος , ας ενεργοποιηθούμε όλοι. Το οφείλουμε στην ιστορία, στον πολιτισμό μας, στα παιδιά μας, στον Άγιο Νικόλαο.

Στο εξαιρετικό βιβλίο: Ο ΤΕΩΣ ΔΗΜΟΣ ΚΛΕΩΝΩΝ ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ 19ος  – 20ός  Αιώνας 

τόμος Β΄, οι ερευνητές συγγραφείς: Ξενοφώντας  Ηλίας και Ζωή Ηλία αναφέρουν

για τον Άγιο Νικόλαο:

1) Άγιος Νικόλαος (ο παλαιότερος Βυζαντινός ναός): Δυτικά του σημερινού χωριού Κλένια, ένα χιλιόμετρο περίπου βρίσκεται ο μονόκλιτος σταυρεπίστεγος ναός του Αγίου Νικολάου.

Οι εσωτερικές διαστάσεις εκτός της αψίδας είναι 6,73 x 3,93. Έχει κτιστεί με αργολιθοδομή και λίγα κομμάτια πλίνθων. Οι κάτοικοι κάλυψαν τις στέγες με τσιμεντένιες πλάκες. Η αψίδα είναι τρίπλευρη με δίλοβο παράθυρο. Στο ναό κατεβαίνει κανείς από τη Δ. θύρα με δύο βαθμίδες. Το τέμπλο είναι κτιστό ύψους 2,20 μ. Η Αγία Τράπεζα έχει σχηματιστεί από μια συμπαγή κτιστή βάση, ένα μαρμάρινο κιονόκρανο τοποθετημένο ανάποδα και από δύο άνισες σε μέγεθος λίθινες πλάκες, τη μια επάνω στην άλλη, χωρίς συνδετικό υλικό. Η χρονολόγηση του μνημείου είναι δύσκολη, γιατί δυστυχώς η κτητορική επιγραφή σώζεται αποσπασματικά στην αψίδα του ιερού και η χρονολογία της έχει χαθεί. Μας πληροφορεί μόνο ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Νικόλαο. Η επιγραφή έχει ως εξής:

       Ε …. Ι ……ΟΥ……Τ…(ΒΑ) ΘΡΩΝ     ΚΑΙ     ΕΖΩΓΡΑΦΗΘΗ  

            Ο  Π [ΑΝΣΕ] ΠΤΟΣ  [ΚΑΙ  ΙΕΡ] ΟΣ     [ΝΑΟ]Σ   ΤΟΥ   ΕΝ   ΑΓΙΟΙΣ

            Π(Α)ΤΡ(Ο)Σ  ΗΜ(ΩΝ)  Ν[Ι]Κ[ΟΛΑΟΥ]…ΕΞΟΔΟΥ….                                                Επίσης, υπάρχει μια άλλη ενδιαφέρουσα επιγραφή στη νότια κόγχη, η οποία αναφέρει τη δωρεά κελλιού με αμπέλι και χωράφια από κάποιον ιερομόναχο Γριμάνη ; και τη χρονολογία της δωρεάς. Αυτή δημοσιεύτηκε το 1981 από το Μιχαήλ Σ. Κορδώση.(«Συμβολή στην Ιστορία και τοπογραφία της περιοχής Κορίνθου στους Μέσους Χρόνους» Αθήνα 1981). Η Μ. Βαρδαβάκη την αποκαθιστά σε πληρέστερη μορφή στη μελέτη της(«Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου στην Κλένια Κορινθίας».Δίπτυχα Εταιρείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μελετών τόμος Δ΄ Αθήνα 1986-87):            

   Ι…θοι   οϊ …  ημέραν  Δ΄  τη  στ(αυ)ροπροσκοινήσεος  και  αφοι(νω)  κελύ  όπου  εθωρει  αμπαίλην και  χ(ω)ρ(ά)φ(ια),  το χ(ωρά)φ(ι)   εναι  ηστού  Ε(υ)στρατου   Ρωμ(αι)ου και  τω  αμπαίλοιν  πλησιον  τ(ούτου)  τ(ου)  Γ(εωργί)ου  του  αδελφου αυτού, και οι  τ(ις)  ανεστραίψει  αυτ(ό) να  εχει  τ(ων)  τιη  αγιων  κ(αι)  θεοφορων  π(ατέ)ρων  την  αράν,  και  της  εκκλησί(ας)  ο  ιερ(ομό)να(χος)  γριμάν(ης) …. 

βοι(;)  Ηλιαν ςψ/   ε  (6795 = 1287).

   Το έτος 6795 από κτίσεως κόσμου ή 1287 από Χριστού γεννήσεως αποτελεί το όριο για την κατασκευή του ναού και την τοιχογράφησή του.

Ο ναός δεν διατηρεί ολόκληρο το ζωγραφικό του διάκοσμο. Οι τοιχογραφίες σε δύο στρώματα που σώζονται έχουν υποστεί σημαντική φθορά από το χρόνο και την κακή κατάσταση της στέγης του ναού. Η Μαίρη Ασπρά – Βαρδαβάκη στην εμπεριστατωμένη μελέτη της περιγράφει λεπτομερώς τις 51 τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου και παραθέτει 16 πίνακες με φωτογραφίες καθώς και σχέδιο της διάταξης τους. Με τις τοιχογραφίες ασχολήθηκε και ο καθηγητής Πανεπιστημίου Ν.Β. Δρανδάκης  («Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου Κλένιας». Πελοποννησιακά παράρτημα 12.Πρακτικά Β΄Συνεδρίου Κορινθιακών Ερευνών,Εταιρίας Πελοπον. Σπουδών Αθήνα 1986).

    Το 1970 πραγματοποιήθηκε η συντήρησή τους από την Εφορεία Βυζαντινών Μνημείων Γ΄ Περιφερείας. Συνεργείο του Κ.Ε.Σ. με υπεύθυνο τον κ. Τάσο Μαργαριτώφ και υπό τον κ. Σταύρο Παπαγεωργίου έκανε τη συντήρηση καθώς και στερεωτικές εργασίες στη στέγη του κτηρίου.

  

      Αναλυτικές πληροφορίες αντλούμε και από την διδακτορική διατριβή του  ΓΙΩΡΓΟΥ  Π. ΦΟΥΣΤΕΡΗ «Εικονογραφικά Προγράμματα σε Βυζαντινούς Σταυρεπίστεγους Ναούς» Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Τομέας Βυζαντιμής Αρχαιολογίας, της Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. 2006.

     Στην εν λόγω διατριβή μεταξύ των 49 ναών ανά την Ελλάδα που μελετά                        λεπτομερώς ο συγγραφέας περιλαμβάνεται  και ο ναός του Αγίου Νικολάου Κλένιας .

Παραθέτουμε το απόσπασμα  που αφορά τον Άγιο Νικόλαο:

21.           Ν. Κορινθίας, Κλένια. Άγιος Νικόλαος

         Ο ναός του αγίου Νικολάου βρίσκεται σε απόσταση 500 μέτρων ανατολικά του οικισμού της Κλένιας Κορινθίας και ανήκει στην απλούστερη κατηγορία των σταυρεπίστεγων ναών (Α1). Εξωτερικά το απλό κτίριο, σε συνδυασμό με την αδρή αργολιθοδομή και την παντελή έλλειψη διακοσμητικών στοιχείων, δίνει την εντύπωση ενός κτίσματος της τουρκοκρατίας. Την πραγματική ηλικία του ναού προσδιορίζει η χρονολόγηση του τοιχογραφικού διακόσμου, στο έτος 1287 που οφείλεται σε γραπτή επιγραφή226. 

         Οι τοιχογραφίες του ναού σώζονται μόνο στο ανατολικό σκέλος και την εγκάρσια καμάρα (σχέδιο 29). Το κτιστό τέμπλο είχε τοιχογραφηθεί αμφίπλευρα, αλλά ένα μεταβυζαντινό στρώμα καλύπτει την αρχική διακόσμηση της όψης που βλέπει προς τον κυρίως ναό227. 

         Κύριο χαρακτηριστικό του εικονογραφικού προγράμματος του ναού είναι η αποκλειστική αφιέρωση ολόκληρης της εγκάρσιας καμάρας στον επώνυμο άγιο του ναού. Οι διαθέσιμες επιφάνειες της συγκεκριμένης καμάρας είναι εξαι‐ ρετικά διευρυμένες λόγω του ότι η γένεσή της είναι αρκετά ψηλότερα από το κλειδί της καμάρας, στοιχείο που γίνεται αντιληπτό και εξωτερικά. Έτσι δημιουργήθηκαν με άνεση δώδεκα ισότιμα διάχωρα, στα οποία τοποθετήθηκαν    ισάριθμες παραστάσεις του βίου του αγίου Νικολάου. Οι έξι από αυτές που συγκροτούν τις δύο ανώτερες ζώνες σώζονται

                   226Οι τοιχογραφίες και η επιγραφή δηµοσιεύτηκαν από την Μ. Ασπρά-Βαρδαβάκη, Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου στην Κλένια της Κορινθίας, ∆ίπτυχα 4 (1986), 94-141, πίν. 1-16. Η χρονολογία της γραπτής κτητορικής επιγραφής   στην ταινία κάτω από την Πλατυτέρα είναι κατεστραµµένη. Ωστόσο µια δεύτερη αφιερωµατική επιγραφή στη νότια αψίδα διασώζει την χρονολογία 6795 από κτίσεως κόσµου, ήτοι 1287. Βλ. Μ. Κορδώση, Συµβολή στην ιστορία και τοπογραφία της περιοχής Κορίνθου, 224, υποσηµ. 350 και 351 και Ασπρά-Βαρδαβάκη, ό.π., 97-100, πίν. 3 και 7α. 

                 227Αµφίπλευρα τοιχογραφηµένο είναι και το τέµπλο του κατά είκοσι χρόνια µεταγενέστερου σταυρεπίστεγου ναού του Αγίου ∆ηµητρίου Κροκεών (Κ37). Για τα τοιχογραφηµένα τέµπλα βλ. S. Kalopissi-Verti, Osservazioni iconographice sulla pittura monumentale della Grecia durante il XIII secolo, CdCRB 31 (1984), 208 κ. εξ.

                  21. Ν. Κορινθίας, Κλένια. Άγιος Νικόλαος

 

ικανοποιητικά, ενώ η ταύτιση δυο από τις σχεδόν ολοκληρωτικά καταστραμμένες  υποκείμενες228, συμβάλλει αποφασιστικά στην αποκατάσταση της ιδιότυπης διάταξης του κύκλου στην εγκάρσια καμάρα. Ο σχεδιασμός προβλέπει μια εσωτερική δεξιόστροφη κίνηση, πρώτα στο δυτικό και ακολούθως στο ανατολικό τμήμα της καμάρας. Πιο συγκεκριμένα, η αφήγηση ξεκινά από το δυτικό μισό της καμάρας με τη Γέννηση του αγίου Νικολάου στο βόρειο διάχωρο της άνω ζώνης και συνεχίζεται δεξιόστροφα πριν μεταφερθεί στην κάτω ζώνη. Η ίδια ακριβώς κίνηση επαναλαμβάνεται στο ανατολικό μισό της καμάρας με αφετηρία το νότιο διάχωρο της άνω ζώνης (σχέδιο30) με αποτέλεσμα, παρά την κοινή φορά, να δίνεται η αίσθηση της αντίρροπης κίνησης. 

             Ο χριστολογικός κύκλος δεν είναι δυνατό να αποκατασταθεί με πληρότητα. Εκτός από τον Ευαγγελισμό, που αναπτύσσεται στο ευρύ μέτωπο του ανατολικού τοίχου, πάνω από την αψίδα του Ιερού, σώζονται μόνο τρεις παραστάσεις:  Η Γέννηση και η Μεταμόρφωση, που τοποθετούνται στο βόρειο και νότιο τύμπανο της εγκάρσιας κεραίας, και η Ανάληψη, που καταλαμβάνει ολόκληρη την ανατο‐ λική καμάρα, σύμφωνα με την επικρατούσα στα περισσότερα μνημεία του κα‐ ταλόγου πρακτική. Όπως έχει παρατηρηθεί, η παράσταση χαρακτηρίζεται από μια όχι συνηθισμένη ιδιαιτερότητα: Πρόκειται για την απουσία  της  Θεοτόκου από την συνηθισμένη της θέση ανάμεσα στους Αποστόλους, την οποία όμως υποκαθιστά η Πλατυτέρα του τεταρτοσφαιρίου της αψίδας229. Η συνειδητή αυτή επιλογή τονίζεται και από τη θέση των Αγγέλων στα ανατολικά άκρα των δύο τμημάτων της παράστασης, οι οποίοι ταυτόχρονα πλαισιώνουν την αψίδα.

                228Μ. Ασπρά-Βαρδαβάκη, ό.π., 102 και 125-128, πίν. 11-14. Στo προοπτικό σχέδιο των Μ. Μυριανθέως - Π. Κου- φόπουλου που συνοδεύει το άρθρο (σ. 104, σχ. 5), όπου σχεδιάζονται µε ακρίβεια ακόµη και τα γραπτά πλαίσια των παρα- στάσεων, σηµειώνουµε την παράλειψη δύο οριζόντιων γραπτών ταινιών στην εγκάρσια καµάρα µε αποτέλεσµα από τα δώ- δεκα διάχωρα να φαίνονται µόνον έξι. Την εσφαλµένη αυτή εντύπωση αναπαράγει ο αρχιµ. Σ. Κουκιάρης σε άρθρο όπου αναδηµοσιεύεται το σχέδιο βλ. S. Koukiaris, Wall Paintings in Churches with a Limited Christological Cycle, Zograf 30 (2004/5), 111-112. Η Ševčenko στον κατάλογό της επισηµαίνει την ύπαρξη δώδεκα σκηνών, βλ. Ν. Ševčenko, The Life of Saint Nicholas in Byzantine Art, Torino 1983

           229 Ασπρά-Βαρδαβάκη, ό.π., 115 και ανάλογα παραδείγµατα στις υποσηµ. 3-5.

21. Ν. Κορινθίας, Κλένια. Άγιος Νικόλαος

 

             Αξιοσημείωτη είναι η προσπάθεια θεματικής διασύνδεσης ανάμεσα στον χριστολογικό και τον κύκλο του αγίου Νικολάου με την τοποθέτηση της Γέννησης του αγίου δίπλα ακριβώς από τη Γέννηση του Χριστού230.

            Οι σωζόμενες παραστάσεις προσδιορίζουν την έναρξη και την κατάληξη του χριστολογικού κύκλου και μας επιτρέπουν να υποθέσουμε τον τρόπο με τον οποίο εξελίσσονταν η χριστολογική διήγηση στην δυτική καμάρα, όπου ο διάκοσμος είναι ολοσχερώς κατεστραμμένος. Με βάση το μέγεθος της καμάρας, αναμένουμε πέντε ή εννέα παραστάσεις, ανάλογα με τον τρόπο διαίρεσής της, οι οποίες θα αντιστοιχούσαν στις παραστάσεις ανάμεσα στη Μεταμόρφωση και την Ανάληψη, δηλαδή έναν ολοκληρωμένο κύκλο του Πάθους και της Ανάστασης. Θεωρούμε περισσότερο πιθανή την εκτενέστερη εκδοχή, διότι στις σκηνές της δυτικής καμάρας θα πρέπει να συμπεριλαμβάνονταν και η Υπαπαντή, η οποία ακολουθεί κατά κανόνα τη Γέννηση. Την υπόθεση αυτή ενισχύει και μια σημα‐ ντική ιδιαιτερότητα του εικονογραφικού προγράμματος του ναού, που δεν απαντάται σε κανέναν άλλο σταυρεπίστεγο ναό: Τόσο στο βόρειο όσο και στο νότιο τοίχο, στα τμήματα που αντιστοιχούν στο πλάτος της καμάρας, αναπτύσσεται δεύτερη ζώνη με απεικονίσεις ολόσωμων αγίων, πάνω από την καθιερωμένη κατώτερη (σχέδιο 29, αρ. 42‐44 και 48‐50). Στους υπόλοιπους ναούς, στις ίδιες θέσεις κυριαρχούν παραστάσεις των κύριων κύκλων231. Η άνεση να αναπτυχθεί αντί παραστάσεων, η πρόσθετη ζώνη ολόσωμων αγίων, μαρτυρεί έμμεσα ότι ο ενιαίος χριστολογικός κύκλος είχε ικανοποιητική πληρότητα232.

                       230 Απόπειρα διασύνδεσης µε γίνεται και σε άλλες περιπτώσεις όπως π.χ. στον Αγίου Ιωάννη τον Πρόδροµο Γα- λατά (Κ6) όπου η Γέννηση του Χριστού βρίσκεται στο νότιο τύµπανο. Παρόµοια είναι και η σχέση της Γέννησης µε το Γενέσιο της Θεοτόκου στον Άγιο ∆ηµήτριο Μακρυχωρίου (Κ13) και την Κοίµηση Οξυλίθου (Κ14). 

              231 Οι περιπτώσεις που τοποθετούνται στη συγκεκριµένη θέση η Σύναξη των Αρχαγγέλων, ο ολόσωµος Αρχάγγελος Μιχαήλ ή η Σύναξη των Αρχαγγέλων, θεωρούµε ότι δεν αποτελούν εξαίρεση του κανόνα, καθώς εντάσσονται στον κύκλο των Αρχαγγέλων. Βλ. Άγιο ∆ηµήτριο Αυλωναρίου (Κ12) και Ταξιάρχη Κάστρου Γερακίου (Κ41). 

             232 Από την άποψη αυτή το εικονογραφικό πρόγραµµα του ναού δεν θα έπρεπε να συµπεριλαµβάνεται ανάµεσα  σε παραδείγµατα συνεπτυγµένου χριστολογικού κύκλου, βλ. Koukiaris, ό.π., 111.