Η Μάχη της Κλένιας

    Η μάχη της Κλένιας ήταν μια από τις 7-8 μάχες που έγιναν κατά την εκστρατεία του Δράμαλη. Δεν είναι ευρέως γνωστή αν και συνέβαλε αποφασιστικά στην αποτυχία των Τούρκων να ελέγξουν τις διόδους προς το Ναύπλιο και τελικά την καταστροφή του Δράμαλη.Λίγες πηγές της Επανάστασης του 1821 την μνημονεύουν και υπάρχει διάσταση ως προς την ημερομηνία διεξαγωγής της. Πάντως τοποθετείται στο πρώτο 15νθήμερο του Αυγούστου 1822.
    Στην μάχη της Κλένιας αναφέρονται και οι συγγραφείς- ερευνητές Ξενοφών Ηλίας και Ζωή Ηλία στο βιβλίο τους “ Ο Τέως Δήμος Κλεωνών Κορινθίας” τομ.1 σελ. 118. Οι συγγραφείς παραθέτουν το πιστοποιητικό που έλαβαν και τα αριστεία, 81 στρατιώτες που συμμετείχαν στη μάχη από διάφορα χωριά της Πελοποννήσου.
    Ο συγχωριανός μας, Μιχαήλ Κορδώσης, διακεκριμένος καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων έχει κάνει λεπτομερή έρευνα γύρω από τα γεγονότα της μάχης και η ιστορία έχει καταγραφεί στο βιβλίο του “Ιστορικογεωγραφικά” τομ. 8 σελ. 96-118 (Μεσαιωνική και Νεότερη Κλένα-Κλένια) και την οποία δημοσιεύουμε.

ΜΙΧΑΛΗΣ Σ. ΚΟΡΔΩΣΗΣ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΟΥ ΔΡΑΜΑΛΗ:

Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΛΕΝΙΑΣ

Συμβολή στη μελέτη τής ιστορίας καί τοπογραφίας της περιοχής των στενών διαβάσεων τής Α. Κορινθίας

α) Εισαγωγικά

Κατά τή μεγάλη Ελληνική Επανάσταση του 1821 τό χωριό Κλένια Κορινθίας κατέστη θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων, δεδομένου οτι βρι­σκόταν κοντά στήν είσοδο τής Κλεισούρας του 'Αγιονορίου. ’Έτσι, άναφέρεται επανειλημμένα στις πηγές τής Επανάστασης, επ’ ευκαιρία τής εκστρατείας τοΰ Δράμαλη, ανάλογα μέ τις διάφορες φάσεις της και τήν εξέλιξη των γεγονότων.

Ευρισκόμενη ανάμεσα στην Κλεισούρα του Αγιονορίου και τα Δερβενάκια ήταν δυνατό από τα υψώματά της να παρακολουθεί κανείς τα διαδραματιζόμενα. Έτσι, ο Γερμανός Maximilian von Kotsh, πολύ έλαβε μέρος στην Επανάσταση, στο πλευρό των Ελλήνων, γράφει σχετκά με μια φάση της εκστρατείας, 1,5 περ. μήνα μετά την καταστροφή στα Δερβενάκια, όταν το Ναύπλιο επολιορκείτο στενά από τους Έλληνες  και οι τούρκοι προσπαθούσαν να το εφοδιάσουν από την Κόρινθο, μέσω των στενών.Τη νύχτα, αναφέρει, οι Τούρκοι έφθασαν στο χωριό Ομεράγα και το κατέλαβαν: «Τους είδαμε από τα ψηλώματα της Κλένιας έτοιμους να περάσουν το στενό. Εκεί όμως είχαν στήσει ενέδρα οι δικοί μας, κι όταν εισχώρησαν οι τούρκοι στη στενωπό τους υποδέχθηκαν με καταιγιστικά πυρά και φοβερές κραυγές. Οι εχθροί αποκλείσθηκαν και εξοντώθηκαν όλοι. Οι Έλληνες έκοψαν τα κεφάλια τους. Από τα άλογα πιάσαμε μόνο εξήντα. Τα υπόλοιπα σκοτώθηκαν, πληγώθηκαν ή σκόρπισαν.» Λόγω της θέσης της, κατά τις επιχειρήσεις, έδρεθε στη Κλένια ελληνική φρουρά, με σκοπό τον έλεγχο της βόρειας εξόδου της Κλεισούρας. Η θέση αυτή  είχε συνέπεις για τον ίδιο τον οικισμό. Όπως θα δούμε παρακάτω, Η Κλένια πρέπει να υπέστη καταστροφές από τη διπλή μάχη που έγινε λίγες μέρες μετά από εκείνη του Αγιονορίου, κατά τις επανειλημμένες προσπάθειες του Δράμαλη να σπάσει τον ελληνικό κλοιό.

Τά σχετικά μέ τήν εκστρατεία του Δράμαλη καί τήν καταστροφή τής στρατειάς του στά Δερβενάκια καί τό Άγιονόρι είναι γνωστά. Ό Δράμαλης, μέ 30.000 περ. στρατό κατέλαβε τόν Άκροκόρινθο καί πέρασε στήν άργολική πεδιάδα, όπου ήρθε σέ δύσκολη θέση, κυρίως λόγω έλλειψης τροφών. Άπεφάσισε, έτσι, νά περάσει ξανά στήν Κόρινθο, για νά είναι ευκολότερος ό άνεφοδιασμός του, μέ αποτέλεσμα νά υποστεί τό πρώτο μεγάλο πλήγμα στά στενά τών Δερβενακίων, στίς 26 Ιουλίου 1822, άπό τούς Έλληνες, μέ επικεφαλής τόν Κολοκοτρώνη, καί δυο ήμέρες άργότερα, τό δεύτερο, μικρότερο πλήγμα, στήν Κλεισούρα του Άγιονορίου, άπό τό Νικηταρά καί άλλους οπλαρχηγούς. Ή Κλένια, ευρισκόμενη κοντά στήν έξοδο τής Κλεισούρας, άπό τό μέρος τής Κορίνθου, ήταν φυσικό νά μή μείνει έξω άπό τά γεγονότα¹. Οί περιπέτει­ες του Δράμαλη καί του τμήματος εκείνου του στρατού, πού του είχε μείνει (ήταν ακόμη αρκετά μεγάλο) δέν τελείωσαν εδώ. Ό Κολοκοτρώνης φρόντισε νά φυλάει τις εισόδους όλων τών στενών, μέ σκοπό τήν πλήρη απομόνωση τών Τούρκων. Έτσι, στήν Κλένια, τοποθετούσε πά­ντοτε φρουρά (ορδή), μέ σκοπό νά φυλάνε τήν Κλεισούρα, όπως έκανε καί στόν ΄Αγιο Βασίλη, γιά τή φύλαξη τού Άγ. Σώστη, ώστε νά μήν περνάνε οί Τούρκοι προς βοήθεια τού πολιορκημένου Ναυπλίου². Η θέση της Κλένιας πρέπει να παραλληλισθεί στην αρχαιότητα με εκείνη της Τενέας και τις πιθανές οχυρώσεις της αρχαίας πολης στους πρόποδες του βουνού Νυφίτσα, όχι πολύ μακριά από τον «προμαχώνα» της Π. Κλένιας, για τον οποίο θα γίνει λόγος παρακάτω.

  1. Θεοδώρου Κολοκοτρώνη, Διήγηση συμβάντων τής έλληνικής φυλής, έπιμ. Τ. Γριτσοπούλου. Αθήναι 1981. σ. 114: «Οί Τούρκοι έκίνησαν καί έτράβηξαν ίσια του Άγιονοριού τήν στράτα οί Πασάδες. Έπήγαν επάνω στήν προστοφυλακήν του Νικήτα· άρχινόντας ή 'μπροστοφυλακή τόν πόλεμο, έβγαινεν ό Νικήτας νά τούς ’πάγη μεντάτη, καί δέν ήμπόρεσαν νά βαστάξουν, άλλά έγύρισε όλο τό στράτευμα καί έπιασε τό χωριό (τό Άγιονόρι). Οί Τούρκοι έπήγαν στήν άκρη στό χωριό πολεμώντας τους. Οί Τούρκοι δεν είχαν σκοπόν νά πολεμήσουν τόν Νικήτα, άλλά είχαν σκοπό κατά τήν Κλένια νά άπεράσουν, καί καθώς έκίνησαν οί Τούρκοι νά πάνε κάτω. έκίνησε ό Νικήτας καί οί ντοπικοί καί αί γυναίκες ακόμα  τότε μάς έδωσαν είδηση εις τά Δερβενάκια (2 ώραις μα­κράν από τό Άγιονόρι τά Δερβενάκια). Έστειλα τόνΔημήτρη Κολοιόπουλον νά πιάση τήν Κλένια. όταν ακόυσα τόν πόλεμο, μέ 2.000. Ό Νικήτας τούς επεσε άπό κοντά καί. ώς τήν Κλένια πού τούς έπήγε. 500 έσκότωσε καί ενα Πασά. Άπαράτησαν τά καμήλιά τους. τά φορτώματά τους. Ό Κολοιόπουλος δέν έφθασε νά πιάση τήν Κλένια. Τό άσκέρι που ήταν στούς Μύλους βλέπωντας τούς Τούρκους πού έφυγαν, έκίνησαν άπό κο­ντά. πλήν δέν έκαμαν πόλεμο».

Ό Φωτάκος. στά ’Απομνημονεύματά του (Φ. Χρυσανθοπούλου (Φωτάκου). 'Απο­μνημονεύματα, περί τής Ελληνικής Έπαναστάσεως. Β ’ εκδ.. Άθήναι 1960. σ. 246). μάς παρέχει μιά ένδιαφέρουσα λεπτομέρεια, μετά τό τέλος τής μάχης στήν Κλεισούρα: «"Οτε έγίνετο ό πόλεμος εις τό Άγινόρι. τά στρατεύματα του Δερβενακίου δέν είχαν περί τούτου καμμίαν είδησιν. Άλλ’ έξαφνα άκούομεν βοήν τουφεκιών καί φωναίς άπό τά βουνά, δτι οί Τούρκοι έπέρασαν κατά τό Άγινόρι. Έτρεξαν εύθύς ό Πλαπούτας μέ τούς ίδικούς του. ό Γενναίος, ό Χριστόπουλος. ό Δεληγιάννης καί άλλοι εις τήν Κλένιαν. διά νά τούς έβγουν μπροστά, άλλά δέ τούς έπρόφθασαν, τούς έκυνήγησαν εως τό Χιλιομόδι. έσκότωσαν έξ αυτών 10 καί 2 δερβίσηδες έπίασαν ζωντανούς». Τέλος, ό Μ. Οικονόμου (Ιστορικά τής Ελληνικής παλιγγενεσίας ή ιερός τών Ελλήνων άγών (Βι- βλ. Τσουκαλά, Άθήναι), σ. 271-2). άναφέρεται μέ περισσότερες λεπτομέρειες στά μετά τή μάχη τού Άγιονορίου. τονίζοντας τή σπουδή τών Τούρκων «νά φθάσωσιν εις τό κατά τάς Κλεωνάς (εννοεί Κλένια) κάταντες πεδίον» καί τήν άγωνία τοΰ Κολοκοτρώνη νά τούς προλάβει στήν Κλένια. στέλνοντας τόν Κολιόπουλο. μέ τούς άνδρες του, στούς οποίους καί τόνισε δτι άν ήθελαν λάφυρα, μπορούσαν νά κυνηγήσουν τούς Τούρ­κους καί νά πάρουν.

2.    Βλ. π.χ.. Αναγνώστη Κοντάκη, Άπομνημονευματα (Βιβλιοθ. Τσουκαλά), σ. 54: «Μετά τήν μάχην ταύτην (Άγιονορίου) έδιορίσθη τό στράτευμα τής έπαρχίας μας καί έπίασε τήν Γκλένιαν. Άπό έκεΐ μετετέθη εις Δερβενάκι». Γενναίου Κολοκοτρώνη, 'Απο­μνημονεύματα. έκδ. Βιβλ. Τσουκαλά, σ. 78. Οικονόμου. Ιστορικά, σ. 273: «... Εις δέ Άγιο Σώστην, ’Αγιο Βασίλη καί Κλένια. έταξεν Άρκαδινούς καί Τσακώνους καί τούς περί τά μέρη ταύτα έγχωρίους Κορινθίους».

..........................

β) Ή μάχη κατά τόν ’Αμβρόσιο Φραντζή, Νικόλαο Σπηλιάδη και άλλες

σύγχρονες πηγές

Ό Κολοκοτρώνης έπαληθεύθηκε στις προβλέψεις του. Οί Τούρκοι επιχείρησαν νά σπάσουν τόν κλοιό άπό τό μέρος τής Κλένιας, όπως και άπό τό μέρος τού "Αγίου Σώστη. Στήν πρώτη περίπτωση, έγινε μάχη, ή οποία δέν είναι ιδιαίτερα γνωστή, άν καί έχει περάσει στή βιβλιογρα­φία, ώς μάχη τής Κλένιας³. Είναι μία άπό τις επτά ή οκτώ μάχες πού έγιναν κατά τήν εκστρατεία του Δράμαλη (στά Δερβενάκια γύρω άπό τό ΄Αργος. Αγιονόρι, Κλένια, Περαχώρα, Βασιλικά καί Άκράτα)⁴. Ή μάχη τής Κλένιας δέν είχε βέβαια τή σημασία πού είχαν εκείνες των Δερβενακίων καί του Άγιονορίου, ήταν όμως άρκετά σκληρή καί ή αποτυχία τών Τούρκων νά ελέγξουν τήν στενωπό προς Ναύπλιο καί τήν εύφορη περιοχή Κλένιας-Χιλιομοδίου, γιά τήν εξασφάλιση τροφών, τούς κόστισε πολύ. Ή μάχη αύτή είχε ενα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό· έγινε μέσα στό χωριό, τήν Πάνω Κλένια, καί έτσι οί τοπογραφικές λε­πτομέρειες πού δίνονται εΐναι πολύτιμες καί γιά τόν έγκατελειμμένο σήμερα οικισμό.

Ή μάχη τής Κλένιας δέ μνημονεύεται σέ πολλές πηγές τής Επανά­στασης, όμως ό ’Αμβρόσιος Φραντζής, πρωτοσύγγελος τής επισκοπής Χριστιανο-πόλεως, μέ έδρα τήν Αρκαδιά (Κυπαρισσία), τής άφιερώνει άρκετά μεγάλο χώρο στήν ιστορία του (μιά περ. σελίδα). Ό ’Αμβρόσιος Φραντζής, τοϋ οποίου τό κοσμικό όνομα ήταν ’Ανδρόνικος, γιος του Ιωάννη Φραντζή, γεννήθηκε τό 1771 στό Μεσορούγγι Νωνάκριδος Κα­λαβρύτων. Μόνασε στό Μ. Σπήλαιο, όπου διδάχτηκε τά γράμματα καί έλαβε τό μοναχικό σχήμα. Κατηχήθηκε στή Φιλική Εταιρεία στις 20 Φε­βρουάριου τοϋ 1819 καί ακολούθους άνέπτυξε δράση προς έξάπλωσή της καί πρός όφελος του αγώνα. Άπό τό 1837 άρχισε νά συγγράφει τήν Ιστορία τής περιόδου αύτής, μέ άποτέλεσμα νά εκδοθούν τρείς τόμοι

   Έτσι τήν ονομάζει. όπως θά δούμε, ό αγωνιστής Έμμ. Τσούχλος. Βλ. καί Στασινοπούλου. Λεξικό τής 'Ελληνικής Έπαναστάσεως του 1821. τ. Β', Άθήναι 1971, σ. 258-259. όπου άφιερώνεται περισσότερο άπό μισή στήλη. Επίσης, Λ. Άποστολίόη, Ή Κορινθία στήν Επανάσταση του 1821. τ. Β', ’Αθήνα 1971, σ. 155-159.

4. Έμμ. Πρωτοψάλτη. Γενναίου Κολοκοτρώνη. Απομνημονεύματα (Χειρόγραφον δεύτερον 1821-1862), έν ’Αθήναις 1961. σ. 30. Στις πηγές μνημονεύονται επίσης καί μάχες στήν Κουρτέσα καί τό Όμέρ-Τσαούς. Προφανώς πρόκειται γιά τήν ίδια σύγκρουση

άπό τό 1839-41⁵. Πρόκειται γιά ιστορία καί απομνημονεύματα μαζί. Ό ’Αμβρόσιος είχε δικό του άρχείο καί προσπάθησε νά συλλέξει πληρο­φορίες καί άπό άλλους αύτόπτες μάρτυρες, χωρίς όμως ιδιαίτερη επι­τυχία, ενώ συγχρόνως στηρίζεται καί στά ώς τότε δημοσιευμένα έργα. πού γράφτηκαν, γιά τόν ίδιο σκοπό, άπό άλλους άγωνιστές τού '21 ή λόγιους. Ή άφήγησή του άφορά κυρίως τά γεγονότα πού διαδραματί­σθηκαν στήν Πελοπόννησο. Ειδικά γιά τή μάχη τής Κλένιας, παρέχο­νται άπό τόν Φραντζή καί πολύτιμα τοπογραφικά στοιχεία, πού βοη­θούν ιδιαίτερα στο νά παρακολουθήσει κανείς πώς εξελίχθηκαν τά γε­γονότα.

Ή δεύτερη πηγή τής Επανάστασης πού άναφέρεται στή μάχη τής Κλένιας, χωρίς όμως νά εισέρχεται σέ λεπτομέρειες, ιδιαίτερα τοπο­γραφικής φύσεως, είναι τά ’Απομνημονεύματα τού Τριπολιτσιώτη αγω­νιστή, Νικολάου Σπηλιάδη, ό όποιος σπούδασε στό Άργος καί τήν Κωνσταντινούπολη καί, στή συνέχεια, μετέβη στήν Όδησσό. όπου κα­τηχήθηκε στή Φιλική Εταιρεία. Κατά τήν Επανάσταση, κατέβηκε στό Μορηά, όπου έγινε γραμματέας στήν Πελοποννησιακή Γερουσία, πλη­ρεξούσιος στήν Εθνοσυνέλευση καί επί Καποδίστρια γραμματέας τής έπικρατείας (άντίστοιχο τού πρωθυπουργού). Τά άπομνημονεύματα τοΰ Σπηλιάδη είναι έργο πολύτιμο, μέ «σπάνιο διεισδυτικό πολιτικό πνεύμα καί κριτήριο»⁶. Μιά άπλή άλλά σημαντική μνεία γιά τή μάχη κά­νει καί ό Φώτιος Χρυσανθόπουλος ή Φωτάκος, υπασπιστής τού Κολοκοτρώνη. Άπό τις άναγραφείσες ιστορίες τής Επανάστασης, πού άναφέρονται στή μάχη τής Κλένιας, μνημονεύουμε τή γνωστή ιστορία τού Σπυρ. Τρικούπη, πατέρα τοΰ πολιτικού Χαρίλαου Τρικούπη, ό όποιος είναι σύγχρονος μέ τά γεγονότα καί επομένως χρησιμεύει καί ώς πηγή. Τέλος, έχει δημοσιευθει καί μιά έκθεση ειδικά γιά τή μάχη τής Κλένιας, άπό τόν οπλαρχηγό Μανώλη Τσούχλο. επειδή όμως ή άφήγησή της δια­φέρει άρκετά άπό εκείνες του Φραντζή καί του Σπηλιάδη, θά γίνει ειδικός λόγος γι’ αυτήν, παρακάτω.

Χρονικά, ή μάχη τής Κλένιας ορίζεται μετά τις δύο μάχες τών Βα­σιλικών. Αν ληφθεί υπόψη ότι ή δεύτερη μάχη τών Βασιλικών εγινε στις 12 Αύγούστου, ή μάχη τής Κλένιας πρέπει νά όρισθεί γύρω στόν 15αύγουστο⁷. 'Όπως θά δουμε όμως παρακάτω, ό Τσούχλος τήν ορίζει 12 μέρες μετά τή μάχη τοΰ Άγιονορίου, δηλ. στις 9 Αύγουστου, ενώ ό Τρικούπης πιστεύει οτι εγινε στις 4 Αύγούστου, δηλ. πριν άπό τή μάχη τών Βασιλικών^7α.

 5. ’Αμβροσίου Φραντζή, 'Επιτομή τής Ιστορίας τής άναγεννηθείσης Ελλάδος. Άθήναι 1975.

6. Στασινοπούλου, Λεξικό, ο. 278-79.

 Άφου άπωθήθηκαν γιά δεύτερη φορά άπό τά Βασιλικά, οί Τούρκοι κλείστηκαν ξανά στήν Κόρινθο. Τις έπόμενες μέρες, 7-8.000 Τούρκοι, πεζοί καί ιππείς, κατά τόν Φραντζή, 3.000 κατά τόν Τρικούπη, κινήθη­καν πρός τό μέρος τής Κλένιας. Σύμφωνα μέ τόν Φραντζή, σκοπός τους ήταν νά προμηθευθούν τροφές καί «λάφυρα»⁸, οπωσδήποτε, όμως, ή έπικοινωνία μέ τό Ναύπλιο, μέσω τής Κλεισούρας του Άγιονορίου, πρός άνακούφιση τών πολιορκούμενων Τούρκων τής πόλης, ήταν ό δεύτερος στόχος τους⁹.

Ό Φραντζής αναφέρει ότι στήν Κλένια είχαν τοποθετηθεί 800 περ. Έλληνες, Κορίνθιοι, Άγιοπετρίτες καί Μανιάτες, μέ άρχηγούς τόν Γεωργάκη Μαυρομιχάλη (Μανιάτης καπετάνιος, γιος του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη) καί τόν Ήλία Τζαλαφατίνο (γενναίος καί τίμιος αγωνι­στής άπό τό Οίτυλο τής Δ. Μάνης). Τόν ίδιο ακριβώς άριθμό καί τούς ίδιους οπλαρχηγούς αναγράφει καί ό Σπηλιάδης¹⁰. Ό Σπ. Τρικούπης κάνει λόγο γιά 400 Έλληνες καί προσθέτει στούς επικεφαλής τόν Ήλία Κατσάκο (γιο του Ιωάννη Κατσή Μαυρομιχάλη)¹¹.

 7. Σπηλιάδη. ’Απομνημονεύματα. Άθήναι 1972, εκδ. Ν. Καραβία, σ. 424. 'Ιστορία Έλλην. "Έθνους, (ΙΕΕ), Εκδοτική ’Αθηνών, ΙΒ' σ. 257. Στασινοπούλου, Λεξικό, σ. 258. Δ. Κόκκινου. 77 Ελληνική Επανάσταση, εκδ. 6η, τ. Β' (Μέλισσα). ’Αθήνα 1974, σ. 600.

7α. Τρικούπη, 'Ιστορία τής 'Ελληνικής Έπαναστάσεως. τ. Β', έν Άθήναις (Τυπογρ. τής Γκράφια Α.Ε.). σ. 276. Βλ. καί Κ. Καλατζή, 'Ιστορία τής μεγάλης 'Ελληνικής Επαναστάσεως. τ. Α' ('Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων), Άθήναι. σ. 542.

8. ’Αμβροσίου Φραντζή, Επιτομή, σ. 276.

9. ΙΕΕ. ΙΒ', σ. 257. Τούτο γίνεται φανερό και άπό τήν άφήγηση του Τσούχλου.

10. Σπηλιάδη. ’Απομνημονεύματα, σ. 425. Βλ. καί Στασινοπούλου, Λεξικό, σ. 259.

11. Τρικούπη. 'Ιστορία, σ. 276. Βλ. καί Διον. Κόκκινου, Ή ελληνική Επανάσταση. εκδ. Γ'. τόμ. Λ'. ’Αθήνα 1960, σ. 378. Πρβλ. ΙΕΕ, τ. ΙΒ', σ. 257. Βλ. καί Δ. Φωτιάδη, Η επανάσταση του εικοσιένα. ’Αθήνα (Μέλισσα), τ. Β', σ. 273. Ό Γενναίος Κολοκοτρώνης. Απομνημονεύματα, σ. 78, αναφέρει: «Άφήσας... τό σώμα τών Τριπολιτζιωτών κατά τά μέρη του 'Αγίου Βασιλείου ή 'Αγίου Σώστη, οπού μετ’ ολίγον ήλθαν εις τήν Κλένιαν μέ 300 ό Γ.Π. καί άλλοι Μαυρομιχάλαι». Ό Καλ. Καλλούτσης, Κυνουριακά: Ιστορία-Αρχαιολογία-Λαογραφία, Άθήναι 1930, σ. 67. 72, 85. 90. μνημονεύει δτι στή μάχη τής Κλένιας έλαβαν επίσης μέρος οί Κυνούριοι αγωνιστές Γεώργιος Μανωλάκης (άπό τό Λεωνίδιο), Ηλίας Μπεκιάρης (άπό τά Δολιανά), Γεώργιο Άνδρέου (άπό τό Λεωνίδιο) καί Κωνσταντίνος Καραχάλιος (άπό τό Καστρί Κυνουρίας).

 

 Τό όνομα τοΰ επικεφαλής των τουρκικών στρατευμάτων διασώζει ό Φωτάκος. στά "Απομνημονεύματά του. Πρόκειται γιά τόν Ντελή Άχμέτ ’Αγά, ό όποιος είχε έλθει στήν Πελοπόννησο μέ τόν Δράμαλη. ώς αρχηγός 8.000 Ιππέων, πού λέγονταν Ντελήδες. Ό Φωτάκος τόν χαρα­κτηρίζει ώς γενναίο, στρατηγηματικό καί τολμηρό, άναφέροντας: «Εις τήν μάχην τοΰ Κεφαλαρίου άνδραγάθησεν εις δέ τό Άγιονόρι αυτός έσωσε τόν Δράμαλην αυτός έπέρασε τάς τροφάς άπό τήν Κόρινθον εις Δερβενάκι καί "Αγιον Σωστήν διά νά προφθάσει τό πολιορκούμενον Ναύπλιον, καί επί τούτω έκαμε στρατιωτικήν γραμμήν άπό Κορίνθου μέχρι Κουρτέσσας καί Άγ. Σώστη, ή όποια διήρκεσε δέκα ημέρας, εις δέ τό χωρίο Κλένια. τάς αρχαίας Κλεωνάς, έχει έπολέμησε τούς 'Έλλη­νας, τούς οποίους έξεταμπούρωσε καί έσκόρπισεν. Έπειτα δέ πάλιν αυτός διεύθυνε τήν μάχην καί έκίνησε εις τά Βασιλικά τής Κορίνθου, όπου έφονεύθησαν ό ’Αναγνώστης Πετιμεζάς, ό παπα-Καλομοίρης καί άλλοι Έλληνες, εις δέ τήν Πέραν χώραν αυτός ό ίδιος έσωσε τούς Τούρκους¹². Πρόκειται, λοιπόν, γιά τόν ικανότερο ίσως Τούρκο άρχηγό πού έφθασε μαζί μέ τόν Δράμαλη. Ή παρουσία του όπως καί ή με­γάλη διαφορά άνάμεσα στούς μαχόμενους, περίπου ένας πρός δέκα συνέβαλε στήν επιτυχία τών Τούρκων όπως άναφέρει ό Φωτάκος, ό Ντελή Άχμέτ «έξεταμπούρωσε» τούς Έλληνες στήν Κλένια. τούς έβγα­λε δηλ. έξω άπό τά ταμπούρια τους (έκεί όπου είχαν οχυρωθεί) και τους διεσκορπισε, χωρίς να μνημονεύει ομως τίποτε περισσότερό γι αυτή τή φάση τής μάχης άλλ’ ούτε καί γιά τή δεύτερη, πού άκολούθησε άργότερα.

Λίγο περισσότερα μνημονεύει γιά τήν πρώτη φάση τής μάχης ό Σπη- λιάδης, ό όποιος σημειώνει ότι οί "Ελληνες άρχισαν νά άντικρούουν τούς Τούρκους, «άλλά μή δυνηθέντες ν’ άνθέξωσιν, έτράπησαν εις φυ­γήν, καί κατεδιώκοντο ύπ’ αύτών, ότε φεύγων καί ό Μαυρομιχάλης, ολίγον ελειψε νά ζωγρηθεί»¹³. Περισσότερες λεπτομέρειες, μέ τοπογρα­φικά στοιχεία, παρέχει ό Αμβρόσιος Φραντζής, άναφέροντας: «Άλλά μόλις είχον πλησιάσει οί ’Οθωμανοί καί ή μάχη ήνοίγη έπί τόν επί τής κεφαλής τής Κώμης διατηρούμενον Ελληνικόν προμαχώνα· επειδή όμως οί ’Οθωμανοί ήτον δεκαπλάσιοι άπό τούς Έλληνας, ή δέ θέσις εις τήν όποιαν ήνοίγη ή μάχη έκλινε μάλλον εις τό έπίπεδον,

 12. Φωτάκου. 'Απομνημονεύματα, σ. 632.

13. Σπηλιάόη. Απομνημονεύματα, ο. 425.

 

οί 'Οθωμανοί κατεδίωξαν τούς Έλληνας άπό τάς οικίας τής Κώμης καί άπό τόν ρηθέντα προμαχώνα».

Οί πληροφορίες του Φραντζή και ή τοπογραφία τής θέσης όπου βρι­σκόταν ή (Πάνω) Κλένια συμβάλλουν στή διαλεύκανση τής άλληλουχίας τών γεγονότων. Οι τρεις οπλαρχηγοί μέ τούς Έλληνες στρατιώτες είχαν οχυρωθεί στά σπίτια τοϋ χωριου καί στήν ειδική οχύρωση πού βρισκόταν «επί τής κεφαλής τής Κώμης» καί ονομάζεται άπό τόν Φραν­τζή «προμαχώνας». Παρακάτω, στή δεύτερη φάση τής μάχης, όταν οί Έλληνες έκαναν τήν άντεπίθεση, μνημονεύεται «ό επί κεφαλής τής Κώ­μης λόφος». Πρόκειται, λοιπόν, γιά προμαχώνα, στήν κορυφή λόφου, πού βρισκόταν πάνω άπό τό χωριό. Εξετάζοντας σήμερα τό χώρο, δια­πιστώνουμε ότι τό έδαφος άνέρχεται άπότομα προς τό βουνό, χωρίς νά σχηματίζεται εύκρινώς κάποιος λόφος. Μόνο σέ δύο σημεία τό έδαφος παρουσιάζει κάποια ιδιομορφία, α) ’Ακριβώς πάνω άπό τήν εκκλησία τής Παναγίας, τό έδαφος ισώνει, σχηματίζοντας ένα είδος άλωνιου. Άπό τή θέση τής εκκλησίας μάλιστα δίνεται ή εντύπωση μικρού λόφου, β) Πάνω άπό τόν οικισμό, 70 περ. μ. άπό τό τέλος του, 100 περ. μ. άπό τά διατηρούμενα ερείπια τών δύο σπιτιών (Τσεκουραίικα), σχηματίζε­ται επίσης επίπεδος χώρος, παρουσιάζοντας μάλιστα μικρή έξαρση πού θά μπορούσε νά όνομασθεί λόφος. Ή εδαφική αυτή έξαρση προστατεύ­εται άπό τό ΒΔ μέρος άπό βράχους πού πέφτουν άπότομα. Κατωφερές είναι επίσης τό έδαφος δυτικά καί βόρεια προς τόν οικισμό, όμως ή θέ­ση γίνεται εύκολα προσιτή άπό άνατολικά καί κυρίως άπό νότια, άπό τό μέρος του βουνού. Άπό τις δυο παραπάνω θέσεις, πρέπει νά άποκλείσουμε τήν πρώτη (πού βρίσκεται κοντά στήν εκκλησία τής Πανα­γίας) όχι μόνο γιατί δέν υπάρχει έξαρση, ώστε νά όνομασθεί λόφος, άλλά κυρίως γιατί δέν υπάρχουν ίχνη όχυρώσεως καί γιατί ό λόφος αύτός δέ βρισκόταν «επί τής κεφαλής τής Κώμης», όπως σημειώνει ό Φραντζής. Αντίθετα ή δεύτερη θέση συγκεντρώνει καί τις τρεις προϋ­ποθέσεις, ιδιαίτερα τή δεύτερη, άφού βρίσκεται άκριβώς πάνω άπό τήν κώμη, άλλά καί τήν τρίτη, άφού υπάρχουν ίχνη πού θά μπορούσαν νά έκληφθοϋν ώς ό προμαχώνας, γιά τόν οποίον κάνει λόγο ό Φραντζής.

Προμαχώνας σημαίνει τόπος όπου μάχεται κάποιος, δηλ. πρόχωμα, έπαλξη, ταμπούρι. Τά υπολείμματα πού υπάρχουν στήν κορυφή τής μι­κρής εδαφικής έξαρσης δικαιολογούν τήν ύπαρξη ενός ταμπουριού, σέ μορφή παραλληλόγραμμου, του οποίου ό έσωπερικός χώρος έχει μήκος περ. 11 μ. καί πλάτος, κατά μ.ό., 6,5 μ. Ό ελεύθερος χώρος, 70 περ. τ.μ., είναι σχεδόν διπλάσιος ενός κοινού σπιτιού του οικισμού. Τή βάση του νότιου τοίχου τοΰ ταμπουριού, πρός τό βουνό, άπ’ όπου οί επιτιθέμε­νοι είχαν τό πλεονέκτημα νά πολεμούν άπό ψηλότερα, άποτελούν κυ­ρίως φυσικοί βράχοι, πάνω στούς όποιους θά είχαν τοποθετηθεί πέτρες, ώστε νά πάρει ό τοίχος τό κατάλληλο ύψος. Στίς άλλες πλευρές υπάρ­χουν στή βάση μεγαλύτερες ή μικρότερες πέτρες, πεσμένες. Προφανώς τό ταμπούρι είχε δύο εισόδους, στό άνατολικό καί δυτικό μέρος.

Όπως είπαμε, ή Πάνω Κλένια είχε έπιλεγεί ώς τόπος οπού στάθ­μευε ή φρουρά, γιά τή φύλαξη τής βόρειας εξόδου τής Κλεισούρας του Άγιονορίου. Έτσι, κατασκευάστηκε τό πρόχειρο αύτό ταμπούρι πού δέσποζε του οικισμού, ή κατοχή του όποιου σήμαινε καί κυριαρχία στό χωριό. Στά σπίτια του οικισμού είναι φυσικό νά είχαν διασπαρεί στρα­τιώτες, ιδιαίτερα όταν ό άριθμός τους ήταν μεγάλος, δεδομένου ότι τό ταμπούρι θά χρησίμευε μόνο γιά τή φρουρά πού είχε τήν εύθύνη νά έπαγρυπνεί.

Όταν οί Τούρκοι έφθασαν στό χωριό, όπως είδαμε, σύμφωνα μέ τήν άφήγηση του Φραντζή, τή μάχη άνοιξαν πρώτα οί εύρισκόμενοι Έλλη­νες στόν «προμαχώνα», όχι στά σπίτια. Άν ληφθεί υπόψη καί ή τοπο­γραφική λεπτομέρεια «ή δέ θέσις εις τήν οποίαν ήνοίγη ή μάχη έκλινε μάλλον εις τό επίπεδον», πρέπει νά συμπεράνουμε ότι οί Τούρκοι δέν ήρθαν άπό τό κάτω μέρος του χωριου άνεβαίνοντας τό άνηφορικό έδα­φος. δηλ. άπό τήν πλευρά του σημ. δημόσιου δρόμου, πρός Άγιονόρι. Στήν περίπτωση αύτή, θά ευρισκαν μπροστά τους τά πρώτα σπίτια καί θά άναγκάζονταν νά δώσουν μάχη πρώτα άπ' αύτό τό μέρος, κάτι πού δέν τούς συνέφερε, γιατί τό έδαφος ήταν άνηφορικό. Έπί πλέον, κατα­λάβαιναν ότι έπρεπε πρώτα νά κυριεύσουν τό οχυρό πού βρισκόταν στήν κορυφή του λόφου καί πού δέσποζε του χωριού, πράγμα πού άν πετύχαιναν, ή κατάληψη τών σπιτιών θά ήταν στή συνέχεια εύκολη. Πρέπει να πλησίασαν, λοιπόν, άπό άλλη πλευρά. Πιθανώς άπό τό δρό­μο πού οδηγεί σήμερα άπό τήν εκκλησία τοΰ Άγιάννη στήν Π. Κλένια καί στή συνέχεια νά προχώρησαν, τουλάχιστον ένα μεγάλο μέρος άπ' αυτούς, πρός τόν «προμαχώνα», όχι κατευθείαν, μέσω τών άκραίων σπιτιών τού οικισμού (διότι θά έφθαναν κοντά του άπό τό νότιο ή τό δυτικό μέρος, πράγμα πού δέν τούς συνέφερε, επειδή θά εύρίσκονταν σέ μειονεκτική εδαφικά θέση) άλλά κυρίως άπό τό μέρος τού βουνού. ώστε νά βρεθοϋν σέ πλεονεκτική θέση έχοντας τόν προμαχώνα σέ χα­μηλότερο ύψος. Φυσικά πρέπει νά τόν έζωσαν καί άπό τις άλλες πλευρές καί σέ τούτο μάς οδηγεί καί ή Έκθεση του Έμμ. Τσούχλου, μέ τήν όποία θά άσχοληθοϋμε παρακάτω.

 "Οταν βρέθηκαν στό πεδίο βολής τών Ελλήνων τοΰ «προμαχώνος» εκείνοι άρχισαν νά ρίχνουν εναντίον τους¹⁴. Ή μεγάλη διαφορά τών άντιπάλων (όπως μάς άναφέρει ό Φραν­τζής, οί Τούρκοι ήταν δεκαπλάσιοι) καί ή ευνοϊκή γιά τούς Τούρκους κλίση τού εδάφους συνέβαλαν στό δυσμενές άποτέλεσμα γιά τούς Έλληνες, οί όποιοι διασκορπίσθηκαν, άφήνοντας στά χέρια τών Τούρ­κων τόν «προμαχώνα» καί στή συνέχεια τά σπίτια του χωριού. Οί Τούρκοι κατεδίωξαν τούς Έλληνες, πού ήρθαν σέ δεινή θέση. Ό Μαυρομιχάλης. π.χ., κινδύνεψε, όπως άναφέρει ό Σπηλιάδης καί παρακάτω ό Φραντζής, νά συλληφθεί αιχμάλωτος.

Ή στιγμή ήταν κρίσιμη καί πιθανώς θά είχε καταλήξει σέ πανωλε­θρία, άν δέν έσπευδαν σέ βοήθεια οί Έλληνες πού άποτελούσαν τή φρουρά τού Άγ. Βασιλείου, ή οποία περιλάμβανε 600 ’Αρκάδες, τής επαρχίας Τριπολιτζάς. Σπηλιάδης καί Φραντζής συμφωνούν στά ονό­ματα τριών οπλαρχηγών τους· του Άλέξη Νικολάου (Νικολόπουλος ή Λεβιδιώτης· καπετάνιος άπό τό Λεβίδι ’Αρκαδίας), του Λάμπρου Ριζιώτη (καπετάνιος άπό τό χωριό Ρίζες Μαντινείας) καί του Κολιού Μπακόπουλου ή άπλώς Κολιού (ή Δαρειώτης άγωνιστής άπό τό χω­ριό Δάρα Μαντινείας). Ό Φραντζής άναφέρει επί πλέον τόν ’Αθανα- σόπουλο (άγνωστο ποιος ήταν, γιατί υπάρχουν πολλοί μέ τό ίδιο επώ­νυμο) καί ό Σπηλιάδης τόν Γιάννακα καθώς καί τόν άρχιμανδρίτη Παπαγιάννη¹⁵. Ό Σπηλιάδης άναφέρεται λακωνικά στό άποτέλεσμα τής δεύτερης αυτής μάχης, πού άκολούθησε άμέσως μετά τήν άφιξη τής βοή­θειας, μνημονεύοντας, ότι, άφου ήρθαν στήν ώρα, «κατετρόπωσαν, μαχησάμενοι μετά τών άλλων, τούς Τούρκους καί τούς ήνάγκασαν νά φύγωσιν εις Κόρινθον». Ό Φραντζής, όμως, παρέχει καί πάλι πολύτιμα στοιχεία, πού μάς επιτρέπουν νά παρακολουθήσουμε ξανά τά γεγονό­τα βήμα πρός βήμα, μέ τή βοήθεια τής τοπογραφίας: ’Αφού μάς πληρο­φορήσει ότι τό ελληνικό σώμα στον "Αγιο Βασίλη έτρεξε σέ βοήθεια τής φρουράς τής Κλένιας, «μιας ώρας όντος του μεταξύ διαστήματος», συ­νεχίζει άμέσως παρακάτω: «Αυτοί δέ άφ’ ού διηρέθησαν εις δύω, ό μέν Άθανασόπουλος μετά τών Βαλτετζιωτών καί Περθορίων 155, τόν άριθμόν, δραμόντες κατέλαβον τόν εξωθεν τής Κώμης Ναόν,

 

14. Λέν είναι δυνατό ή μάχη νά άρχισε από τόν ελληνικό προμαχώνα τή στιγμή πού οί Τούρκοι βρίσκονταν ατό Χιλιομόδι, όπω)ς γράφει ό Άποστολίδης, Κορινθία, ο. 156. Πρέπει οί Τούρκοι νά είχαν φτάσει πολύ κοντά (απόσταση βολής τουφεκιού).

15. Ηλ. καί Στασινοπούλου, Λεξικόν, σ. 259.

 

 οί δέ λοι­ποί κατέλαβον τόν επί κεφαλής τής Κώμης λόφον, καί ούτω τούς μέν καταδιωκομένους Έλληνας άπήλλαξαν του κινδύνου, καθώς άκόμη καί τόν Γ. Π. Μαυρομιχάλην, όστις έπαπειλείτο νά συλληφθή παρά τών ’Οθωμανών, καί ούτω συνενωθέντες οί Έλληνες άπαντες τούς μέν ’Οθωμανούς κατεδίωξαν τρέψαντες εις φυγήν, παραλιπόντας τάς τε οικίας τής Κώμης, καί όσα είχον συνάξει παρά τών Έλλήνανν τρόφιμα καί πολεμοφόδια καί έπανελθόντας μετ’ αισχύνης εις τήν Κόρινθον»¹⁶.

Μνημονεύοντας ό Σπηλιάδης ότι οί "Ελληνες τού Άγ. Βασιλείου έφθασαν «έν δέοντι» (εγκαίρως) καί υπολογίζοντας ό Φραντζής μιά ώρα τήν άπόσταση Άγιος Βασίλειος-Π. Κλένια. πράγμα πού είναι σωστό, φαίνεται ώς πιθανότερο ότι, τό πολύ, αύτό τό χρονικό διάστημα, μιά ώρα δηλ., κράτησε καί ή πρώτη σύγκρουση καί ότι ή φρουρά του Άγ. Βασιλείου κατάλαβε ότι γινόταν μάχη άπό τούς κρότους τών όπλων. Δέν μπορούμε νά άποκλείσουμε βέβαια καί τήν εκδοχή νά ειδο­ποιήθηκαν μέ άλλο τρόπο, άν καί, όπως θά δούμε παρακάτω, ό κρότος άπό τά τουφέκια άρκούσε, γιά νά καταλάβουν. ’Εξάλλου, όταν ό Φραντζής γράφει ότι ή φρουρά του Άγ. Βασιλείου έτρεξε πρός βοήθεια, «ότε ήνοίγη ή μάχη», τούτο μάλλον σημαίνει ότι κατάλαβαν τί γίνεται άπό τήν άρχή. Είναι λογικό τά δυό χωριά νά συνδέονταν τουλάχιστο μέ ένα μονοπάτι. Έτσι, ήχούν κάπως παράξενα τά γραφόμενα άπό τόν Φωτάκο, σχετικά μέ τις συνθήκες έπικοινωνίας τών δύο χωριών: «Καί άπό μέν τήν Κλένιαν εως τόν Άγιον Βασίλειον δέν υπάρχει κανένας δρό­μος ούτε μονοπάτι, ούτε γνωστόν, ούτε κρυφόν, άλλ' άπό τόν Άγιον Βασίλειον εως τόν Άγιον Σώστην είναι ένα μονοπάτι, διά του οποίου μόλις μπορεί νά σκαλώσει άνθρωπος»¹⁷. Βέβαια, ό Φωτάκος, συνήθως είναι καλά πληροφορημένος, άλλά θά πρέπει τουλάχιστο νά δεχτούμε ότι ή επικοινωνία άνάμεσα στά δυό χωριά γινόταν άπό μονοπάτι άγνω­στο σ’ αυτόν, εκτός καί άν εννοεί μονοπάτι άπευθείας Άγιος Βασίλειος-Πάνω Κλένια, άπό τούς πρόποδες τής Νυφίτσας καί όχι άπό τούς βορειότερα ευρισκόμενους λόφους. Έν πάση περιπτώσει, ή άπόσταση μιας ώρας άνάμεσα στά δυό χωριά είναι λογική, μολονότι οί συνθήκες ήταν πολύ πιό δύσκολες άπό τις σημερινές.

16. Αμβροσίου Φραντζή. 'Επιτομή, σ. 237.

17. Χρυσανθοπούλου, ’Απομνημονεύματα, σ. 262

 

Άν ληφθεί υπόψη καί ό χρό­νος πού χρειάστηκε νά διαπιστουθεί τί συνέβαινε, πρέπει νά καταλήξου­με στό συμπέρασμα ότι ή φρουρά τοϋ Άγ. Βασιλείου εφθασε γρήγορα..

Μέ βάση τό κείμενο του Φραντζή, τά πράγματα εξελίχθηκαν ώς έξής: Οι Τριπολιτσιώτες πού έφθασαν σέ βοήθεια, διαιρέθηκαν σέ δυο τμή­ματα. Εκατόν πενήντα πέντε αγωνιστές άπό τό Βαλτέτσι καί τό Περθόρι (εδώ μαθαίνουμε μέ ακρίβεια άπό ποιο μέρος τής επαρχίας Τριπολιτσάς κατάγονταν οί 155 άγωνιστές) έτρεξαν καί κατέλαβαν τήν εκκλησία πού βρισκόταν έξω άπό τήν Πάνω Κλένια καί oi υπόλοιποι (450 περίπου) τό ύψωμα πού βρισκόταν πάνω άπό τό χωριό, δηλ. τόν λεγόμενο προμαχώνα. "Οπως είναι φυσικό, περισσότερες δυνάμεις (πε­ρίπου τριπλάσιες) στάλθηκαν νά καταλάβουν τό λόφο καί τό επ’ αυτού οχυρό, πού είχαν προηγουμένως πάρει οί Τούρκοι άπό τά χέρια τών Ελλήνων, διότι δέσποζε του οικισμού. Όμως, κρίθηκε άναγκαίο νά κα­ταληφθεί καί ό ναός πού βρισκόταν εξω άπό τό χωριό. Πρόκειται, βέ­βαια γιά τήν, ιστορική πιά, εκκλησία τής Παναγίας τής «Μουσκουφίτσας», ή οποία πράγματι βρίσκεται εξω άπό τόν, ερειπωμένο σήμερα, οικισμό τής Π. Κλένιας, γι’ αυτό καί ό χώρος της χρησιμοποιόταν καί ώς νεκροταφείο. Ή εκκλησία είχε χτιστεί πριν άπό λίγα χρόνια καί ή κατοχή της ήταν φαίνεται άναγκαία γιά κάλυψη καί προστασία ή πλευ­ροκόπηση τού οικισμού άπό νότια. Ή κατάληψή της σημαίνει ότι κατεχόταν άπό τούς Τούρκους. Έδώ δέν γίνεται φανερό, άν πριν βρισκό­ταν στήν εκκλησία τμήμα τής φρουράς της Κλένιας, τήν οποία οί Τούρκοι έδιωξαν ή άν οί τελευταίοι τή βρήκαν κενή καί έκμεταλλεύθηκαν τή θέση της καί τούς στέρεους τοίχους της. Παρακάτω, άπό τήν Έκθεση του Τσούχλου, θά δούμε πράγματι δτι υπήρχαν εκεί, άπό πριν, άνδρες τής έλληνικής φρουράς.

Ή κατεύθυνση, άπό τήν οποία εφθασαν στήν Π. Κλένια οί Τριπολιτσιώτες του Άγ. Βασιλείου, γίνεται τώρα ευκολότερα κατανοητή. Πρέ­πει νά έφθασαν μέσω τής Πλάκας (νότιο τμήμα τής Κ. Κλένιας - ομώ­νυμη πηγή), γιά νά βρεθούν στον λεγόμενο προμαχώνα, πράγμα πού δέν διαφέρει πάρα πολύ άπό τήν πορεία πού πρέπει νά τήρησαν προηγουμένως οί Τούρκοι, τουλάχιστον στό τελευταίο τμήμα της, πριν άπό τις όχυρώσεις του λόφου. Πρέπει δηλ. νά έφθασαν άπό τήν πλευρά του βουνού τής Νυφίτσας, άπό τό νότιο μέρος, γιά νά βρεθούν, δπως προηγουμένως οί Τούρκοι, σέ πλεονεκτική θέση, πάνω άπό τό ταμπούρι. Άπ’ τή θέση αυτή, ή κατάληψη τοΰ προμαχώνος ήταν βέβαιη, παρά τήν άριθμητική υπεροχή τών Τούρκων, σέ σχετικά μικρό, προφανώς, χρο­νικό διάστημα.

Ή διπλή αυτή επιτυχία τών Ελλήνων τής φρουράς τού Άγιου Βα­σιλείου (ή κατάληψη δηλ. τής εκκλησίας καί τοΰ «προμαχώνα») είχε ώς άποτέλεσμα τήν άπαλλαγή άπό τόν κίνδυνο τών Ελλήνων τής Φρουράς τής Κλένιας πού κατεδιώκοντο άπό τούς Τούρκους. Περισσότερο φαί­νεται ότι έκινδύνεψε νά πέσει στά χέρια τών Τούρκων ό Γεώργ. Μαυρομιχάλης, πράγμα πού μνημονεύουν, όπως είδαμε, καί ό Σπηλιάδης καί ό Φραντζής. "Ισως οί Τούρκοι έγνώριζαν τήν άρχηγική του ιδιότη­τα καί θεώρησαν τή σύλληψή του άναγκαία. Έπί πλέον, ή κατάληψη τών δύο παραπάνω θέσεων άπό τούς Τριπολιτσιώτες. όπως φαίνεται άπό τήν άφήγηση του Φραντζή, είχε ώς συνέπεια τήν επιστροφή τής φρουράς τής Κλένιας, ή όποια είχε υποχωρήσει (θά δούμε, παρακάτω, κάτω άπό ποιές συνθήκες). Ενωμένοι τώρα οί Έλληνες, κατεδίωξαν καί έτρεψαν σέ φυγή όλους τούς ’Οθωμανούς, πού έγκατέλειψαν τά σπί­τια του χωριού, καθώς καί τις τροφές καί τά εφόδια πού είχαν συγκε­ντρώσει. Φαίνεται, λοιπόν, πώς ξανάγινε μάχη άπό σπίτι σέ σπίτι, τού­τη τή φορά όμως οί Έλληνες βρίσκονταν σέ πλεονεκτική θέση, άφού κατείχαν τά δυό πλέον στρατηγικά σημεία του χωριού, τήν εκκλησία καί κυρίως τόν προμαχώνα, κι έτσι μπόρεσαν νά επιβληθούν καί νά διώ­ξουν τούς εχθρούς άπό τά σπίτια.

’Αναφέραμε, ήδη, ότι, σύμφωνα καί πάλι μέ τόν Φραντζή, οί Τούρκοι έξήλθαν άπό τήν Άκροκόρινθο, γιά τήν Κλένια, μέ σκοπό νά συγκε­ντρώσουν τρόφιμα καί εφόδια, πού τούς ήταν τόσο άναγκαία. Πρό­βλημα άποτελεί άπό πού άκριβώς πήραν τά τρόφιμα οί Τούρκοι. Ό Σπ. Τρικούπης πιστεύει ότι οί τροφές ήταν συσσωρευμένες στήν Κλένια, προφανώς μέσα στό χωριό, όμως άναφέροντας ό Φραντζής, ότι τό σώμα τών ’Οθωμανών «έξήλθε κατά τά μέρη τής Κλένιας». σημαίνει προφανώς στήν ευρύτερη περιοχή. Δέν πρέπει νά ξεχνάμε, εξάλλου, ότι ήταν Αύγουστος καί επομένως οί θημωνιές έτοιμες γι’ άλώνισμα ή πι­θανότερα τό σιτάρι ήδη στις άποθήκες. Φαίνεται, λοιπόν, ότι οί Τούρ­κοι πήραν ό,τι τροφή βρήκαν καί όπου τή βρήκαν. Ή κατεύθυνση όμως άπό τήν Κόρινθο πρός τήν Κλένια δικαιολογείται, γιατί τό χωριό ήταν πριν άπό τήν ’Επανάσταση τό μεγαλύτερο άπό τούς πεδινούς οικισμούς καί ήταν φυσικό έκεί νά ύπήρχαν τροφές. Φυσικά δέν ήταν αύτός μό­νον ό λόγος πού ήρθαν. Είναι εύνόητο ότι δέ θ' άφηναν τή θέση, άν δέν τούς έδιωχναν, γιατί κατέχοντας τήν Κλένια, μπορούσαν νά ελέγχουν, όπως είπαμε, τήν είσοδο τής Κλεισούρας. Έτσι, στή συνέχεια θά προ­χωρούσαν πρός Άγιονόρι καί Ναύπλιο.

Οί άπώλειες τών Τούρκων δεν ήταν μικρές. Καί οί δυό κύριες πη­γές, Σπηλιάδης καί Φραντζής, μιλούν γιά 60-65 Τούρκους νεκρούς  καί τραυματίες¹⁸. Σχετικά μέ τις έλληνικές άπώλειες, ό Σπηλιάδης κάνει λό­γο γιά πέντε σκοτωμένους ή πληγωμένους καί ό Φραντζής συμφωνεί μαζί του. διευκρινίζει όμως ότι νεκρός ήταν μόνο ό ένας άπό τούς πέ­ντε. Ό ίδιος μαρτυρεί ότι οί άπώλειες τών Τούρκων έγιναν γνωστές άπό δυο ιπποκόμους πού δραπέτευσαν άπό τις τάξεις τών Όθωμανών, πράγμα πού σημαίνει ότι οί Τούρκοι μπόρεσαν νά πάρουν μαζί τους όχι μόνο τούς τραυματίες άλλά καί τούς νεκρούς καί ότι επομένως υπο­χώρησαν μέ κάποια τάξη. Σέ τούτο βέβαια συνέβαλε ό μεγάλος άριθμός τους άλλά καί ή φύση τού εδάφους. Τελείως διαφορετικές ήταν οί συνθήκες στά στενά τών Δερβενακίων καί του Άγιονορίου, όπου στήν ούσία δέν υπήρξε τουρκική άντίσταση, παρά μόνο προσπάθεια νά πε­ράσει τό πλήθος μέσω τών στενών.

Ό Φραντζής τελειώνει τή λεπτομερή άφήγησή του γιά τή μάχη τής Κλένιας μέ τις εύχαριστίες του Μαυρομιχάλη πρός τούς σωτήρες του. Μετά τήν καταδίωξη τών ’Οθωμανών καί τό τέλος τής μάχης, άναφέρει, «ό Γ. Π. Μαυρομιχάλης ήσπάσατο τόν ’Αρχιμανδρίτην καί τούς Βαλτετζιώτας όμολογών τήν σωτηρίαν του εκ τής ύπερασπίσεως αυτών». Σωτήρες του, λοιπόν, ήταν οί άγωνιστές άπό τό Βαλτέτσι μέ τόν άρχιμανδρίτη Παπαγιάννη, τόν όποίο ό Φραντζής δέν μνημονεύει, στήν άρχή, μαζί μέ τά ονόματα τών άλλων οπλαρχηγών, τόν μνημο­νεύει, όμως, όπως είδαμε, ό Σπηλιάδης. 'Όπως είπαμε παραπάνω, οί Βαλτετσιώτες είχαν καταλάβει τό ναό τής Παναγίας έξω άπό τόν οικι­σμό, άλλά δέ γνωρίζουμε, άν έσπευσαν πρός σωτηρία τοϋ Μαυρομιχά­λη πριν ή μετά τήν κατάληψή του.

Δέν υπάρχουν πληροφορίες γιά τήν τύχη τών κατοίκων του χωριού, κατά τή διάρκεια τών εχθροπραξιών. Όπως είδαμε, άνάμεσα στούς άνδρες πού αποτελούσαν τή φρουρά τής Κλένιας ήταν καί Κορίνθιοι. Φαίνεται λογικό ορισμένοι άπ’ αυτούς νά ήταν κάτοικοι του χωριού, οί όποίοι, εν πάση περιπτώσει, θά βρέθηκαν στήν άνάγκη νά λάβουν μέ­ρος στή μάχη. Πρόσφατα, ό Α. Άποστολίδης άναφέρει μεταξύ τών οπλαρχηγών, πού έλαβαν μέρος στή μάχη τής Κλένιας, τόν Παπαπιτσούνη καί τόν Νικόλα Κοντογιάννη, Κλενιάτη, όπως διευκρινίζει¹⁹, άλλά δέ γνωρίζω άπό πού άντλησε τήν πληροφορία αύτή. Στά Γενικά ’Αρχεία του Κράτους, υπάρχει κάποιος Κοντογιάννης, ύποχιλίαρχος, άλλά άπό τό Άγιονόρι.

 

 18. Αμβροσίου Φραντζή. Επιτομή, σ. 237. Σπηλιάδη. Άπομνημονεύματα. σ. 425.

19. Λ. Άποστολίόη, Κορινθία, ο. 157.

 

 Πρόκειται γιά έγγραφο, τής 3ης Ιουλίου 1824, μέ τό όποίο ή Γενική ’Αστυνομία ΄Αργους, απευθυνόμενη πρός τό ’Επαρχείο Άργους, παρέχει τήν πληροφορία οτι συνεχίζονται οί έρευ­νες «πρός άνεύρεσιν και σύλληψιν, άν άφιχθώσι εις τό ΄Αργος, τών 20 λιποτακτών στρατιωτών» του ύποχιλιάρχου²⁰. Ό άμαχος πληθυσμός πρέπει νά έγκατέλειψε τό χωριό, τό άργότερο όταν φάνηκαν οί Τούρ­κοι, πράγμα πού γινόταν σέ παρόμοιες περιστάσεις²¹. "Ετσι. κατά τόν Μ. Οικονόμου, όταν ό Δράμαλης πέρασε στήν Κορινθία, τά χωριά Στε­φάνι και Άγιονόρι έγκαταλείφθηκαν καί ερημώθηκαν²², προφανώς γιατί βρίσκονταν κοντά στήν Κλεισούρα. Βέβαια τούτο έρχεται σέ άντίθεση μέ τό γνωστό επεισόδιο τής καταστροφής τού Δράμαλη, στό Άγιο­νόρι, κατά τό όποίο έλαβαν μέρος καί γυναίκες τού Άγιονορίου, πετώντας πέτρες άπό τό βουνό (στήν κορυφή του οποίου βρίσκεται τό κά­στρο). Τό πιθανότερο είναι ό πληθυσμός νά έγκατέλειπε τά χωριά πρό­σκαιρα, καταφεύγοντας σέ κοντινά, άσφαλέστερα μέρη, στά γύρω βου­νά, καί νά έπέστρεφε μόλις περνούσε ό κίνδυνος. Στήν περίπτωση τής Κλένιας ό πληθυσμός πρέπει νά έβρισκε πρόχειρο άσυλο στό βουνό τής Νυφίτσας. Είναι πολύ πιθανό ή γνωστή σπηλιά τής Νυφίτσας (Καλυβάκι) νά άποτελούσε άσφαλές καταφύγιο, έναντι τών καιρικών συν­θηκών²³. Τέλος, πρέπει νά άναφέρουμε εδώ καί τήν παράδοση πού θέ­λει τούς Έλληνες νά κυλάνε πέτρες άπό τό βουνό εναντίον τών Τούρ­κων. Δέν άποκλείεται νά πρόκειται γιά άνάμνηση τού γεγονότος αυτού, μπορεί όμως νά γίνεται σύγχυση μέ τήν άντίστοιχη σκηνή στή μάχη τού Άγιονορίου.

 20. Τά περιεχόμενα τών Γενικών ’Αρχείων τοΰ Κράτους, τ. Δ' (τμήμα Β ’). μέρ. Γ'. Δ', ύπό Κων. Διαμαντή, ’Αθήνα 1975. σ. 1290 (4.153.1556 (II) περ. Β\ άρ. 129).

21. Ό Λ. Άποστολίόης, Κορινθία, ο. 158. άναφέρει δτι συγκεντρώθηκαν όλοι στό λόφο όπου βρίσκεται τό νέο μοναστήρι τής Φανερωμένης, άπ’ όπου «ώρμησαν μέ υψωμένα γιαταγάνια, δρέπανα καί ξύλα μέ απόφαση νά διώξουν τούς Τούρκους, νά σώσουν τό χωριό ή νά πεθάνουν», πράγμα πού δέ μνημονεύεται στις πηγές. ’Αναφέρει άκόμη (σ. 157) δτι ή φρουρά σκορπίστηκε «στόν ελαιώνα καί τό πευκόδασος τής Φανερωμένης», κάτι έπίσης πού δέν άναφέρεται πουθενά καί, καθώς θά δούμε άπό τήν άφήγηση τοΰ Τσούχλου, δέν είναι σωστό. Γενικά, ό Άποστολίόης, πού έχει υπόψη του τά γραφόμενα άπό τόν Φραντζή, συνδέει τά γεγονότα μέ τή θέση καί τό μοναστήρι τής Φανερωμένης (σ. 157-159). κάτι πού δέν άνταποκρίνεται στήν πραγματικότητα.

22. Οικονόμου. Ιστορικά, ο. 266.

23. Στόν Β' Παγκόσμιο πόλεμο, ή σπηλιά χρησιμοποιήθηκε ώς καταφύγιο. Γιά τήν έποχή τής τουρκοκρατίας υπάρχουν μόνο παραδόσεις (τήν παρακάτω άκουσα άπό τόν Χαράλ. Ζεμπερλίγκο): Όταν πέρασε ό Δράμαλης. οί Κλενιάτες πήγαν στή σπηλιά. Επειδή έπρεπε νά κάνουν λειτουργία, έφυγε ή γριά Μαυραγάναινα να μέ τις νύφες της, γιά τό χωριό, όπου ζύμωσαν πρόσφορα καί άναψαν τό φούρνο. Οί Τούρκοι τό άντελήφθηκαν άπό χαμηλά καί άρχισαν νά άνεβαίνουν μέ πέντε άλογα. Ή γριά ρίχνει γρήγορα τό ψωμί, έδιωξε τίς κοπέλες καί όταν έφθασαν οί Τούρκοι πιο κοντά έβγαλε τά πρόσφορα κι έφυγε. "Ως ότου νά φθάσει στή σπηλιά, οί πλάτες της κάηκαν, άπό τή ζέστη. καί τά ρούχα της κουρελιάστηκαν, άπό τά κλαριά.

 

"Αγνωστες είναι καί οί ζημιές πού προξενήθηκαν στά σπίτια του χω­ριού, μετά τή διπλή προσβολή (κατάληψη καί άνακατάληψη). ’Ασφαλώς θά υπήρξαν ζημιές καί ίσως σέ ορισμένες περιπτώσεις έπήλθε ολική κα­ταστροφή (π.χ., άπό έκρηξη πυρκαϊάς). Παρήγορο είναι ότι, τουλάχι­στο, οί Τούρκοι δέν μπόρεσαν νά πάρουν μαζί τους τρόφιμα. Τά σπί­τια ούτως ή άλλως έγιναν στόχος καί στις δύο φάσεις τής μάχης (κατελήφθησαν άπό τούς Τούρκους καί ύστερα άνακατελήφθησαν άπό τούς Έλληνες), γιατί οί άνδρες τής φρουράς καί έπειτα οί Τούρκοι τά χρη­σιμοποίησαν, δεδομένου οτι δέν υπήρχαν πολύ σοβαρές οχυρώσεις, όπως π.χ. στό Άγιονόρι, όπου ήταν διαθέσιμο τό κάστρο. Εξάλλου, σέ σπίτια πρέπει νά κατέλυαν άνδρες τής φρουράς, γιατί ήταν άδύνατο νά χωρέσουν στόν προμαχώνα.

γ) Η μάχη σύμφωνα μέ τήν Έκθεση του Εμμανουήλ Τσούχλου

Όπως ήδη άναφέραμε, υπάρχει ειδική έκθεση γιά τή μάχη τής Κλένιας, πού έχει συνταχθει άπό τόν οπλαρχηγό Εμμανουήλ Τσούχλο. Έχει δημοσιευθεί στό περ. «Έβδομάς», 17-24 Αύγούστου 1886, καί άναδημοσιευθεί άπό τόν Θάνο Βαγενά, Ιστορικά Τσακωνιάς καί Λεω­νιδίου. Άθήναι 1971, σ. 291 κ.έ. (I. Παράρτημα. Α. ’Απομνημονεύματα Τσακώνων άγωνιστών 1. Έκθεσις Ιστορική Εμμανουήλ Τσούχλου: Περί τών διατρεξάντων κατά τόν ιερόν άγώνα, κατά τήν πολιορκίαν Μονεμβασίας, Τριπόλεως καί κατά Δράμαλη, επί τοΰ φρουρίου Άργους καί τής μάχης τής Κλένιας (ή τελευταία, σ. 295-96). Επίσης δημοσιεύτηκε καί σέ παράρτημα, στό τέλος του βιβλίου του’Ιωάννη Παπαχρίστου, Νίκης σύμβολα. Ό Νικηταράς, Αθήνα 1970. Ή άφήγηση, μέ άρκετά συντακτικά λάθη, είναι έκτενής (δύο περ. σελίδες), άρκετά δια­φορετική άπό έκείνες τών προηγούμένουν πηγών καί κάπως υποκειμε­νική. 'Έτσι, τήν άναλύουμε στό σημείο αύτό, χωριστά, μέ σκοπό νά εντοπίσουμε τις ομοιότητες καί διαφορές καθώς καί τά νεότερα στοιχεία πού μπορεί νά προσφέρει, μολονότι είμαστε άναγκασμένοι νά έπανέλθουμε στά γεγονότα άπό τήν άρχή. Ό Έμμ. Τσούχλος έλαβε μέρος στις παραπάνω μάχες, γιά τις όποιες καί κάνει Έκθεση. Κατά τήν Επανάσταση, ήταν άξιωματικός. ’Αργότερα, διετέλεσε διευθυντής τής άστυνομίας ’Αθηνών²⁴. Άπό τήν ίδια οικογένεια. γνωρίζουμε τούς ύπαξιωματικούς Κωνστ. Δ. Τσούχλο καί ’Ιωάννη Μ. Τσούχλο²⁵

 24. Καλ. Καλλούτση. Κυνουριακά. δ.π.. σ. 93. 94.

25. Γεωργίου Παπαγεωργίου. Ή Ιστορία τού Πραστού. πρωτεύουσα τής Τσακωνιάς. Άθήναι 1970, σ. 65.

 

Ό Τσούχλος άναφέρει. ότι, δέκα μέρες μετά τή μάχη τών Δερβενα­κίων καί Άγιονορίου, ό Κολοκοτρώνης διάταξε τά διάφορα σώματα νά πολιορκούν τό Δράμαλη στήν Κόρινθο. Έτσι. τοποθέτησε τό σώμα του Αγίου Πέτρου καί Πραστού, στήν Κλένια, όπου. όπως άναφέρει. «έκά- μαμεν τά όχυρώματά μας». Στή συνέχεια, άναφέρει, άπ' όσα θυμάται («καθόσον ένθυμούμαι». πράγμα πού σημαίνει ότι ή Έκθεση μάλλον έγράφη άργότερα άπό τή διεξαγωγή τών πολεμικών έπιχειρήσεων. άλλά δέν άποκλείεται ό συγγρ. νά έχει πρόθεση νά συσκοτίσει κάπως τά γε­γονότα), ότι μαζί μέ τό δικό τους σώμα ύπήρχε καί ό Λάκωνας Τσαλαφατίνος, μέ 20 άνδρες «μόνον», ό οποίος βρέθηκε τυχαία κοντά στά όχυρώματα, πού οί άνδρες τών δύο παραπάνω χωριών τής Κυνουρίας. Άγιου Πέτρου καί Πραστού, είχαν κάνει στήν Κλένια, καθώς καί ενας άλλος Λάκωνας. Μαυρομιχάλης, μέ άλλους τόσους Μανιάτες. Παρα­τηρούμε ότι ό Τσούχλος, εδώ, μεγαλοποιεί τό ρόλο τών Κυνουρίων, σέ βάρος τών Λακώνων. Αντίθετα, ό Φραντζής, μνημονεύει, όπως είδαμε, ότι είχαν τοποθετηθεί στήν Κλένια, Κορίνθιοι, Άγιοπετρίτες καί Μα­νιάτες χωρίς διάκριση. Επίσης Σπηλιάδης καί Φραντζής μνημονεύουν ότι άρχηγοί τών σωμάτων ήταν ό Γεώργιος Μαυρομιχάλης καί ό Ήλίας Τσαλαφατίνος. καί οί δυό Μανιάτες, ενώ ό Τρικούπης προσθέτει τόν Κατσάκο, επίσης Μανιάτη. Όλοι δηλ. οί επικεφαλής ήταν Μανιάτες²⁶. Ό Τσούχλος, όποως είδαμε, όχι μόνο δέ τούς άναφέρει ώς άρχηγούς, άλλά, σημειώνει ότι οί δυό πρώτοι βρέθηκαν τυχαία εκεί. μέ λίγους πο­λεμιστές ό καθένας (καμιά εικοσαριά). Βλέπουμε ότι μεγαλοποιεί κυ­ρίως τό ρόλο του Πραστού, στρατιώτες του οποίου δέ μνημονεύονται ότι συμμετείχαν στή μάχη τής Κλένιας, άπό τις άλλες δύο πηγές. Όπως θά δούμε παρακάτω, ό Τσούχλος, πού κάνει τήν Έκθεση, καταγόταν άπό τόν Πραστό. Μπορούμε νά πούμε, λοιπόν, ‘οτι μειώνει, τουλάχιστο ώς ένα σημείο, τό ρόλο τών Μανιατών καί μεγαλοποιεί εκείνον τής ιδι­αίτερης πατρίδας του.

Στό σημείο πού ό Τσούχλος κάνει λόγο γιά τό Μαυρομιχάλη, προ­σθέτει ότι ύστερα άπό τό κυνήγημα τών Ελλήνων άπό τούς Τούρκους, οί Τούρκοι του «έπήραν τό άλογό του..., διότι ό Άράπης του έφυγε μαζί μέ αυτό». Μαθαίνουμε, λοιπόν, εδώ, επί πλέον, ότι οί Τούρκοι, ναι μέν δέν συνέλαβαν, τελικά, τόν ίδιο τόν Μαυρομιχάλη, του πήραν όμως τό άλογο. Ή αιτία πού ό Τσούχλος δίνει (ότι ό Άράπης του εφυγε μαζί μέ αυτό), μάς κάνει νά συμπεράνουμε, άν ή σύνταξη είναι σωστή, ότι ό Μαυρομιχάλης είχε στήν

26. Βλ. παραπάνω, σ. 49.

υπηρεσία του κάποιον άράπη, ό όποιος, μέσα στή δίνη τής μάχης, προσχώρησε στούς Τούρκους, μαζί μέ τό άλογο τοϋ άφεντικού του. Διαφορετικά, πρέπει νά ελεγαν τό άλογό του Άράπη²⁷.

Στή συνέχεια, ό Τσούχλος άναφέρει ότι μιά μέρα μετά τήν έτοιμασία τών όχυρωμάτων, πέρασε ό Κολοκοτρώνης, ό όποιος επιθεωρούσε τά διάφορα σώματα. Φθάνοντας στήν Κλένια, εκτίμησε ότι οί οχυρώ­σεις τους ήταν ισχυρές, άλλά επειδή βρίσκονταν σέ επίπεδο μέρος καί τό τουρκικό ιππικό μπορούσε εύκολα νά τούς πάρει «τήν όπισθεν κοινωνίαν» καί επειδή τό σώμα του Πραστού ήταν χωριστά άπό εκείνο του Αγίου Πέτρου, τούς είπε ότι δέν μπορούσαν 300 άνθρωποι νά κρα­τήσουν τόσο πολυπληθείς άντιπάλους. Έτσι, τούς συμβούλεψε, όταν έρθει ό εχθρός, νά μήν πολεμήσουν, άλλά ν’ άποσυρθούν στό Άγιονόρι, «εις τήν κορυφήν του ορίου», όπως γράφει, οπότε θά άναγκαζόταν ό εχθρός νά τούς άκολουθήσει καί, πολεμώντας, εύκολα θά έρχονταν πρός βοήθεια άλλα στρατεύματα Ελλήνων, μέ άποτέλεσμα νά πάθουν οί Τούρκοι μεγάλη ζημιά.

Στή φάση λοιπόν τής προετοιμασίας, βλέπουμε νά εισέρχεται στή σκηνή καί ό Κολοκοτρώνης, κάτι πού δέν άναφέρουν οί προηγούμενες πηγές, ό οποίος συνέδεσε τό χώρο τής Κλένιας μ’ εκείνο του Άγιονορίου, μέ σκοπό οί ΄Ελληνες νά κρατήσουν τούς Τούρκους. Ή εκτίμηση ότι οί όχυρώσεις στήν Κλένια ήταν σέ μέρος επίπεδο (όπως είπαμε δέν βρίσκονταν σέ ύψώματα) καί ότι τά στρατεύματα του Πραστοϋ χωρί­ζονταν άπό εκείνα τοϋ Άγιου Πέτρου (επομένως ήταν δύο στρατόπε­δα) συμφωνούν μέ τά γραφόμενα τοϋ Φραντζή. Άναφέροντας ό Κολοκοτρώνης ότι καλύτερα ήταν νά άποσυρθούν στό Άγιονόρι, γιά νά μήν τούς άποκοπεί ή έπικοινωνία. άπό τό τουρκικό ιππικό, εννοούσε άσφαλώς ότι ήταν εύκολο στούς Τούρκους ιππείς, σέ περίπτωση πού δέν πήγαιναν τά πράγματα καλά γιά τούς ΄Ελληνες καί ήταν άναγκασμένοι νά ύποχωρήσουν, νά τρέξουν καί νά τούς κόψουν τό δρόμο πρός τό Άγιονόρι. όπου οί ΄Ελληνες ήταν άναγκασμένοι νά καταφύ­γουν, άν ήθελαν νά ύποχωρήσουν μέ κάποια τάξη. Οί υπερασπιστές όμως τών δύο οχυρών, κατά τόν Τσούχλο, δέν ύπάκουσαν στις εντολές του Κολοκοτρώνη· έχοντας εμπιστοσύνη στά ισχυρά όχυρώματά τους καί πλήρεις ενθουσιασμού, άπεφάσισαν νά παραμείνουν²⁸

 

 27. Σέ αυτό μάς οδηγεί καί τό κεφαλαίο A' τής λέξης Άράπης.

28. Βαγενά. Ίοτορικά. σ. 295. Παπαχρίστου. Νικηταράς. σ. 136

 

 

Τήν έπόμενη τής άφίξεως τουυ Κολοκοτρώνη, δηλ. 12 μέρες μετά τή μάχη τοϋ Άγιονορίου, σύμφωνα μέ τόν Τσούχλο. φάνηκε ξαφνικά ό Δράμαλης, μέ όσο στρατό του είχε άπομείνει, περ. 10.000. καί ή φρουρά κλείστηκε στά οχυρώματα τής Κλένιας. Όταν ό εχθρός πλησίασε, έκα­νε «ντουβά». δηλ. προσευχή, καί πνέοντας εκδίκηση γιά όσα ύπέφερε στή μάχη τών Δερβενακίων καί τής Κλεισούρας καί πιστεύοντας ότι θά ύπερισχύσει τής ολιγάριθμης φρουράς μέ τήν πρώτη έφοδο, έπετέθη εναντίον τών δύο οχυρωμάτων. ΄Ομως, καθώς ό Τσούχλος άναφέρει, βρήκαν ισχυρή άντίσταση καί ύπέστησαν μεγάλη ζημιά καί μολονότι πλησίασαν καί έφθασαν γύρω άπό τά οχυρώματα, δέν μπόρεσαν νά κάμψουν τήν άντίσταση τής έλληνικής φρουράς. ΄Ετσι. άναγκάσθηκαν νά άποσυρθούν, σέ άπόσταση βολής τουφεκίου, έκαναν δεύτερη παρά­κληση καί όρμησαν άκολούθως έναντίον τού ενός, μόνον, στρατοπέδου, δηλ. ταμπουριού, όπου είχαν κλειστεί οί άνδρες άπό τόν ΄Αγιο Πέτρο καί μαζί τους ό Τσαλαφατίνος καί ό «προμνημονευθείς Λάκων», δηλ. ό Μαυρομιχάλης. Ή φρουρά του οχυρώματος αύτού δέν άντεξε τήν πίεση τών Τούρκων καί «μή έχοντες οχυρώματα δυνατά», άναγκάσθη­καν νά ύποχωρήσουν, παρασύροντας στή φυγή καί τούς άνδρες του άλλου ταμπουριού, δεδομένου ότι οί έχθροί βρέθηκαν στά νώτα τους καί δέν μπορούσαν πιά νά κρατήσουν.

Άπό τήν παραπάνω άφήγηση του Τσούχλου, μαθαίνουμε λεπτομέ­ρειες γιά τήν πρώτη φάση τής μάχης τής Κλένιας, πού δέν άναφέρει ό Φραντζής. Βέβαια, δέν ήταν προσωπικά ό Δράμαλης αύτός πού έπετέ­θη έναντίον τών οχυρωμάτων τής Κλένιας, ό όποιος, όπως γνωρίζου­με, ήταν κλεισμένος στόν Άκροκόρινθο, μπορούμε νά υποθέσουμε όμως ότι στήν ΄Εκθεση άναφέρεται τό όνομα τού άρχιστρατήγου τωνΤούρκων ή ότι ό συντάκτης της δέν ήταν καλά ενημερωμένος. Επίσης ό άριθμός 10.000 επιτιθέμενοι Τούρκοι, δηλ. σχεδόν όλο τό έναπομείναν στράτευμα του Δράμαλη, είναι ό μεγαλύτερος πού δίνουν οί πηγές. Στό άπόσπασμα αυτό άναφέρεται καθαρά ότι ήταν δύο τά οχυρώματα τής Κλένιας συμφωνώντας, όπως είπαμε, μέ τόν Φραντζή. Έδώ, φαί­νεται εύκρινώς, εξάλλου, ότι οί 'Έλληνες βρίσκονταν οχυρωμένοι καί στά δυό ταμπούρια, όταν ήρθαν οί Τούρκοι, κάτι πού, όπως σημειώ­σαμε παραπάνω, δέν διευκρινίζεται στόν Φραντζή. Τό νέο στοιχείο στήν άφήγηση, σε σχέση μέ τά κείμενα τοΰ Φραντζή καί του Σπηλιάδη, είναι δτι ή πρώτη φάση τής μάχης τής Κλένιας, κατά τήν οποία ύπεχώρησαν οί Έλληνες, χωρίζεται σέ δυό μέρη. Κατά τό πρώτο, οί Τούρκοι επιτέθηκαν εναντίον καί τών δύο οχυρωμάτων καί άποκρούσθηκαν. Στό δεύτερο, κατηύθυναν τις δυνάμεις τους εναντίον του ενός μόνο'οχυρώματος, κάμπτοντας τήν άντίσταση τών υπερασπιστών του. Τό οχύρωμα αυτό υπερασπίζονταν οί άνδρες τοϋ Αγίου Πέτρου. Άναφέροντας, λοιπόν, ό Τσουχλος, ότι οί Τουρκοι επιτέθηκαν «κατά του άλλου στρατοπέδου, του "Αγίου Πέτρου», γίνεται φανερό ό ίδιος δέ βρισκόταν σ’ αυτό τό οχύρωμα καί επομένως ήταν άπό τόν Πραστό. Στό οχύρωμα τοϋ Αγίου Πέτρου βρίσκονταν, κατά τόν Τσούχλο, καί οί Λάκωνες, ό Τσαλαφατίνος καί ό Μαυρομιχάλης, τόν όποίο εδώ μνη­μονεύει όχι μέ τό όνομά του, άλλά ώς «ό προμνημονευθείς Λάκων», κά­τι πού νομίζω σημαίνει ότι δέν τόν συμπαθούσε ιδιαίτερα.

Δυστυχώς δέ γνωρίζουμε σέ ποιο άπό τά δυό οχυρώματα βρισκό­ντουσαν οί μέν καί σέ ποιο οί δέ. Είπαμε δ

ότι ό Φραντζής καί ό Σπη­λιάδης μνημονεύουν ότι στή μάχη συμμετείχαν άπό τήν Κυνουρία μό­νο Άγιοπετρίτες. Τούτο δέ σημαίνει αναγκαστικά ότι δέν υπήρχαν μα­χητές άπό τόν Πραστό. Γνωρίζουμε ότι τά δυό χωριά ήταν κοντά καί είναι φυσικό οί άνδρες τους νά πολεμούσαν μαζί²⁹. Πρέπει νά υπήρχαν μαχητές άπό τόν Πραστό, άλλά προφανώς ήταν λιγότεροι. Άν ληφθεί υπόψη ότι, όπως είδαμε, κατά τήν άνακατάληψη τών οχυρωμάτων, άπό τούς Έλληνες, στή δεύτερη φάση, χρησιμοποιήθηκαν, κατά τόν Φρα­ντζή, τριπλάσιοι άνδρες γιά νά καταληφθεί ό «προμαχώνας», σέ σχέση μέ τήν εκκλησία, σημαίνει ότι στό πρώτο οχυρό πρέπει νά υπήρχαν πε­ρισσότεροι μαχητές. Άφου λοιπόν οί πολυαριθμότεροι Άγιοπετρίτες βρισκόντουσαν μαζί μέ τούς Λάκωνες, σημαίνει προφανώς ότι αύτοί υπερασπιζόντουσαν τόν προμαχώνα καί όχι τήν εκκλησία τής Μουσκουφίτσας. Σέ αύτό τό συμπέρασμα συνηγορεί καί ή απόφαση, μετά τήν κατάληψη άπό τούς Τούρκους του οχυρώματος, νά άποχωρήσουν καί οί άλλοι πού κρατούσαν τό δεύτερο οχύρωμα. 'Αφού οί Τούρκοι κατέλαβαν τό μεγαλύτερο οχύρωμα, πού βρισκόταν στό ψηλότερο ση­μείο, καταλαβαίνουμε ότι ήταν δύσκολο νά κρατηθεί τό δεύτερο, δηλ. ή εκκλησία, πού βρισκόταν χαμηλότερα. Εξάλλου, όπως είδαμε, σ' αύτή τή φάση του άγώνα, ό Φραντζής αναφέρει μόνο τόν προμαχώνα. πράγ­μα πού έμμεσα δείχνει ότι περί αύτού πρόκειται.

Οί ΄Ελληνες, συνεχίζει ό Τσούχλος, προσπάθησαν, ύποχωρώντας, νά φθάσουν «εις τούς πρόποδες του ορίου», δηλ. στό βουνό του κάστρου τοϋ Άγιονορίου, άλλά ήταν άργά. Ό εχθρός είχε εισχωρήσει καί πα­ρουσιάστηκε μπροστά τους, τόσο τό ιππικό, όσο καί οί Αλβανοί Γκέγκηδες, μέ άποτέλεσμα νά άρχίσει σύγκρουση, σώμα πρός σώμα. Στή μάχη διακρίθηκαν ό Νικόλαος Χουλιαράς. Μπουλουξής (εδώ δέν διευ­κρινίζεται, άν πρόκειται γιά άλλο πρόσωπο ή άν ό Χουλιαράς ήταν μπουλουξής, δηλ. αρχηγός ενός μπουλουκιού) καί ό ΄Ιωάννης Άντριάς, οί οποίοι καί έπεσαν στή μάχη.

 29. ΙΕΕ. τ. 113'. ο. 431 (Απ. Βακαλόπουλος).

 άφού πρώτα «έκαμαν τό χρέος των τό δεκαπλάσιον εις τόν εχθρόν», σκότωσαν δηλ. δεκαπλάσιους Τούρκους. Οί ΄Ελληνες κατεδιώχθησαν άπό τόν εχθρό, μέχρι τήν κορυφή τοϋ Άγιονορίου, όπου καί βρήκαν καταφύγιο (δηλ. στό κάστρο), καί τότε άρχισαν (άπό μέσα) νά χτυπούν τούς Τούρκους.

Άπό τά παραπάνω, βλέπουμε ότι ό Κολοκοτρώνης έπαληθεύθηκε στις προβλέψεις του γιά άλλη μιά φορά. Οί Έλληνες άναγκάσθηκαν νά κάνουν εκείνο πού τούς συμβούλεψε ό άρχιστράτηγος, άλλά μετά τή σύ­γκρουση καί μέ άπώλειες. Είναι φανερό ότι όσο καί ισχυρά νά ήταν τά ταμπούρια στήν Κλένια, τό έδαφος ήταν επίπεδο, δηλ. δέν βρίσκονταν σέ ύψωμα καί ήταν εύπρόσβλητα. σέ άντίθεση μέ τό κάστρο του Άγιο­νορίου, πού βρίσκεται στήν κορυφή μικρού βουνού καί είχε πολύ ισχυ­ρότερα τείχη. Εξάλλου καί ό ίδιος ό Τσοϋχλος άναφέρει, αντιφάσκοντας, κατά τήν έφοδο τών Τούρκων έναντίον του οχυρώματος τών Άγιοπετριτών στήν Κλένια. ότι τούτο δέν ήταν δυνατό, πράγμα πού είναι εύνόητο.

Όπως τούς είχε πει ό Κολοκοτριονης, τό τουρκικό ιππικό, πράγμα­τι, όρμησε καί έκλεισε τό δρόμο στήν έλληνική φρουρά πού ύποχωρούσε πρός τήν Κλεισούρα, προφανώς κάπου πριν άπό τήν είσοδό της. Εκεί έγινε άλλη μάχη μέ δύο ή τρεις νεκρούς ΄Ελληνες καί μερικές δε­κάδες Τούρκους. 'Ορισμένοι άπό τούς πρώτους, ίσως οί περισσότεροι, κατόρθωσαν νά φθάσουν στό Άγιονόρι, όχι όμως καί ό Μαυρομιχάλης, τόν όποιο είδαμε νά κυνηγούν οί Τουρκοι, ώς ότου έφθασαν τά σώματα άπό τόν ΄Αγιο Βασίλη καί τόν ελευθέρωσαν. Ό Τσούχλος δέ μνημονεύει έδώ, όπως έπρεπε κανονικά, τήν καταδίωξη τοϋ Μαυρομι­χάλη, ίσως γιατί αυτός πήρε διαφορετική κατεύθυνση άπό εκείνους πού έτρεξαν πρός τήν Κλεισούρα καί τό Άγιονόρι. Άν ληφθεί υπόψη ότι τον έσωσαν, όπως άναφέρει ό Φραντζής, οί Βαλτετζιώτες, φαίνεται ότι χρειάστηκε ειδική επιχείρηση άπό τούς άνδρες της φρουράς του Άγ. Βασιλείου.

Όπως είδαμε, ό Μαυρομιχάλης είχε πρώτα χάσει καί τό άλογό του. Δέ γνωρίζουμε, άν καί άλλοι Έλληνες είχαν άλογο καί άν μερικοί ύπεχώρησαν έφιπποι, όπότε θά ήταν ευκολότερο νά φθάσουν στήν Κλει­σούρα. Προφανώς, κι άν άκόμη υπήρχαν άλογα στήν ελληνική φρουρά, αυτά πρέπει νά ήταν πολύ λίγα. Έν πάση περιπτώσει, φάνηκε γιά άλλη μιά φορά ότι τό κλειδί τών στενών του άνατολικότερου δρόμου άπό Κορινθία πρός Αργολίδα ήταν τό Άγιονόρι κι ότι, άν ό Δράμαλης ειχε φροντίσει νά τό καταλάβει άπό τήν άρχή, ισως άλλη θά ήταν ή έκβαση τής εκστρατείας του.

Στήν τελευταία παράγραφο τής Έκθεσης, ό συγγραφέας της άναφέρει ότι τή στιγμή πού «έτοποθετήθηκαν» στήν κορυφή τοϋ Άγιονορίου, δηλ. οχυρώθηκαν οί Έλληνες στό κάστρο καί άρχισαν νά χτυπούν τούς εχθρούς, άκούστηκαν τουφεκισμοί άπό «διάφορα μέρη», πού προέρχο­νταν άπό άλλα ελληνικά στρατεύματα, τά όποια ετρεξαν πρός βοήθειάν τους. «Άν καί μακράν», συνεχίζει, «ήμείς όμως ένθουσιασθέντες ώρμήσαμεν κατά του εχθρού καί τόν ήναγκάσαμε νά τρέξη εις φυγήν, τόν όποιον καί κατεδιώξαμεν μέχρι τών προπόδων τής Κλένιας εις τά πρώτα όχυρώματά μας, όπου έγιναν εις τόν εχθρόν μεγάλη φθορά». Ή Έκθεση τελειώνει μέ τήν πληροφορία ότι άπό τούς Έλληνες σκοτώθη­καν εννέα στή μάχη αυτή, εκτός άπό τούς πληγωμένους³⁰.

Τό τελευταίο μέρος τής Έκθεσης του Έμμ. Τσούχλου θά μπορού­σαμε νά πούμε ότι χαρακτηρίζεται άπό άσάφειες καί γενικότητες. Άκούσθηκαν, άναφέρει, τουφεκισμοί άπό μέρους τών ελληνικών εκεί­νων στρατεύματος πού έρχονταν πρός βοήθειά τους, όταν ήταν ήδη κλεισμένοι στό Άγιονόρι, άλλά δέ λέει άπό που έρχονταν καί άν έρχο­νταν πράγματι νά τούς συνδράμουν στό Άγιονόρι, όπου ήταν κλεισμέ­νοι, γιατί έριχναν άπό μακριά. Επίσης, όταν γράφει, ότι. παίρνοντας θάρρος, κυνήγησαν τούς Τούρκους ώς τά πρώτα όχυρώματά τους στήν Κλένια, δηλ. τήν έκκλησία καί τόν προμαχώνα. «τά όποια έγιναν εις τόν εχθρόν μεγάλη φθοράν», δέ μνημονεύει καμιά άλλη λεπτομέρεια· σταματάει άπότομα. Πρώτα πρώτα πρέπει νά πούμε ότι έτσι όπως τά γράφει, ότι κατεδίωξαν τόν εχθρόν «μέχρι τών προπόδων τής Κλένιας εις τά πρώτα όχυρώματά μας», άν δέν ξέραμε άπό τόν Φραντζή πού άκριβώς βρίσκονταν τά οχυρώματα τής Κλένιας. δηλ. ό προμαχώνας καί ή έκκλησία, θά τά άναζητούσαμε στούς πρόποδες τής Κλένιας. δηλ. πολύ χαμηλά, κοντά στό δρόμο πρός Άγιονόρι. Έπειτα φαίνεται πώς συσκοτίζει κάπως τά γεγονότα. Πράγματι, εμείς ξέρουμε άπό τόν Σπη­λιάδη καί κυρίως άπό τόν Φραντζή, ό όποιος είναι ιδιαίτερα άξιόπιστος (όπως γίνεται φανερό άπό τις σωστές τοπογραφικές πληροφορίες πού δίνει γιά τό θέατρο τού πολέμου, τήν Π. Κλένια), ότι σ’ αύτή τή φάση έγινε ή νικηφόρα μάχη πού άπέδωσε στούς ΄Ελληνες ξανά τά οχυ­ρώματα καί ολόκληρη τήν Π. Κλένια. Φαίνεται, λοιπόν, πώς εδώ ό Τσούχλος άποσιωπά μερικά πράγματα. Οί τουφεκισμοί πού άκούστηκαν άπό μακριά, πρέπει νά θεωρηθεί βέβαιο ότι προέρχονταν άπό τούς Τριπολιτσιώτες τής φρουράς του 'Αγίου Βασιλείου πού έτρεξαν πρός βοήθειαν καί έφθασαν, φαίνεται, άπ’ εύθείας στήν Κλένια καί όχι πρώτα στό Άγιονόρι, όπου βρίσκονταν κλεισμένοι οί κυνηγημένοι άπό τούς Τούρκους Έλληνες. Έτσι έξηγείται, γιατί άναφέρεται ότι οί πυ­ροβολισμοί άκούστηκαν μακριά. Μέ τό άκουσμα τών τουφεκισμών, οί Τούρκοι έλυσαν τήν πολιορκία τού Άγιονορίου καί έτρεξαν νά ύπερασπίσουν τά οχυρώματα τής Κλένιας, ώστε νά μή βρεθούν κιόλας άνά­μεσα σέ δυό πυρά, καί οί Έλληνες, μέσα άπό τό κάστρο, τους άκολούθησαν.

30. Bayern. Ίοτορικά. ο. 296. Παπαχρίστου. Νικηταράς, ο. 137.

 Λαμβάνοντας υπόψη τό κείμενο τοϋ Φραντζή. πρέπει νά δε­χτούμε ότι ή φρουρά του Άγ. Βασιλείου είχε ήδη καταλάβει τά δύο οχυ­ρώματα τής Κλένιας, πριν έρθουν οί κλεισμένοι στό Άγιονόρι, καί στή συνέχεια, ενωμένοι όλοι οί Έλληνες, έδιωξαν τούς Τούρκους καί άπό τά σπίτια του χωριού. Άν τό κείμενο τελειώνει φυσιολογικά εδώ, ό συγγραφέας τής Έκθεσης άφήνει έξω τις λεπτομέρειες του πιό ένδο­ξου γιά τούς ΄Ελληνες, τμήματος τής μάχης. Μήπως έπειδή ή άνακατάληψη τής Κλένιας οφειλόταν κυρίως στούς Τριπολιτσιώτες του Άγ. Βασιλείου καί όχι στούς Κυνουριείς; Γνωρίζουμε καλά ότι υπήρχαν τέ­τοιου είδους άντιζηλίες στούς συγγραφείς τών γεγονότων τής Επανά­στασης. Στό κείμενο τοΰ Τσούχλου πράγματι δέν ύπάρχει τίποτε γιά τή φρουρά του Άγ. Βασιλείου.Διαφορά άνάμεσα στήν ’Έκθεση του Έμμ. Τσούχλου καί τις άφηγή- σεις τοϋ Σπηλιάδη καί του Φραντζή υπάρχει καί στόν άριθμό τών Ελλήνων νεκρών. Εκείνοι άναφέρουν ένα νεκρό καί τέσσερις τραυμα­τίες, ενώ ό Τσούχλος εννέα νεκρούς, εκτός άπό τούς πληγωμένους. Πρέπει νά υποθέσουμε ότι ό τελευταίος ή κάνει λάθος ή υπολογίζει τούς νεκρούς μόνο τής κύριας μάχης τής Κλένιας άλλά καί τής μά­χης πού συνήφθη πριν όχι άπό τήν Κλεισούρα καί κατά τό μπλόκο του Άγιονορίου, δεδομένου ότι είναι ό μόνος πού περιλαμβάνει στήν άφήγησή του όλες τις σκηνές του πολεμικού αύτού επεισοδίου. Σ’ αυτή τήν περίπτωση καί οί άπώλειες τών Τούρκων πρέπει νά ήταν πολύ περισ­σότερες άπό 60 ή 65 άνδρες, πού μνημονεύουν οί άλλες δυό πηγές.

Βλέπουμε λοιπόν ότι υπάρχουν διαφορές άνάμεσα στις άφηγήσεις τών Σπηλιάδη καί Φραντζή, άπό τή μιά πλευρά, καί του Τσούχλου, άπό τήν άλλη (στόν άριθμό τών στρατευμάτων καί τών νεκρών, στό χρονικό ορισμό τής μάχης άπό τόν Τσούχλο 12 μέρες μετά τή μάχη του Άγιονορίου, όπότε ή μάχη τής Κλένιας, κατ’ αύτόν, πρέπει νά έγινε πριν άπό τή δεύτερη μάχη τών Βασιλικών) άλλά υπάρχουν καί συμφωνίες πού φαίνονται άμεσα (δύο ήσαν τά ταμπούρια στήν Κλένια, τά όποια βρίσκονταν σέ επίπεδο χώρο) ή έμμεσα (μνημονεύονται άπό τόν Τσούχλο οί δυό Λάκωνες καί οί μαχητές άπό τήν Κυνουρία άλλά δέν δίνονται άκριβή στοιχεία, ή καταδίωξη του Μαυρομιχάλη εικάζεται άπό τά συμφραζόμενα, άναφέρεται ή μεγάλη φθορά τών Τούρκων στήν δεύτερη φάση τής μάχης τής Κλένιας άλλά χωρίς άλλη διευκρίνηση). Παρότι, λοιπόν, μπορεί νά γίνει λόγος γιά κάποια υποκειμενικότητα ή γιά όχι τόσο καλή μνήμη τοΰ συντάκτη της΄Εκθεσης, νομίζω ότι ή Έκθεση του Τσούχλου συμπληρώνει τις άφηγήσεις τοΰ Σπηλιάδη καί τοΰ Φραντζή. Έτσι:

α) Εμφανίζει τόν Κολοκοτρώνη, τήν προηγούμενη τής μάχης, νά δί­νει οδηγίες, συνδέοντας τις οχυρώσεις τής Κλένιας μέ τό Άγιονόρι, πού θεωρεί δικαίως, τό καίριο σημείο τής άνατολικότερης στενωπού πρός Αργολίδα.

β) Παρέχει περισσότερες πληροφορίες γιά τήν πρώτη φάση τής μά­χης τής Κλένιας.

γ) Δίνει λεπτομέρειες γιά τό διάστημα άνάμεσα στις δυό φάσεις τής μάχης, μεταφέροντας τούς ύποχωρούντες Έλληνες στό Άγιονόρι, όπό­τε μαθαίνουμε γιά άλλη μιά μάχη σέ άνοιχτό έδαφος, προφανώς όπως είπαμε κοντά στήν είσοδο τής Κλεισούρας, καί γιά βραχεία πολιορκία τοΰ κάστρου τοΰ Άγιονορίου, όπου είχαν καταφύγει οί άνδρες τής φρουράς τής Κλένιας. (Είναι φανερό ότι τώρα άπό τήν άντοχή τής φρουράς στό Άγιονόρι έξαρτιόταν τό πέρασμα τών Τούρκων στό Ναύ­πλιο). Έδώ θά μπορούσε νά έκφράσει κανείς άμφιβολίες άναρωτώμενος. γιατί ό Φραντζής, πού κάνει λεπτομερή περιγραφή, δέν αναφέρει τίποτε. ΄Οταν γράφει, μάλιστα, ότι έφθασαν οί Τριπολιτσιώτες άπό τόν Άγιο Βασίλειο, στήν Κλένια, «μιάς ώρας όντος του μεταξύ διαστήμα­τος», δίνεται ή εντύπωση, όπως είπαμε ήδη, ότι έφθασαν πολύ γρήγο­ρα καί έπομένως ότι θά ήταν δύσκολο νά περιορισθούν στό μικρό αύτό χρονικό διάστημα όλα όσα άναφέρει ό Τσουχλος, άπό τήν υποχώρηση τών Ελλήνων ώς τόν εγκλεισμό τους τόσο μακριά στό Άγιονόρι. Άν όμως προσέξει κανείς καλύτερα τά γραφόμενα του Φραντζή, θά συμπεράνει ότι εξηγούνται τά πράγματα. Έτσι, όταν ήρθαν οί Τριπολιτσιώτες άπό τόν Άγιο Βασίλη, κατέλαβαν, όπως είδαμε, μόνοι τους τά δύο όχυρώματα τής Κλένιας (εκμεταλλευόμενοι καί τή διαίρεση τών τουρκικών στρατευμάτων, μετά τήν άπασχόληση ορισμένων μέ τήν κα­ταδίωξη τής φρουράς τής Κλένιας καί τόν άποκλεισμό της στό Άγιο­νόρι) καί ύστερα, όταν έφθασαν καί οί άλλοι ΄Ελληνες άπό τό Άγιο­νόρι (κυνηγώντας τώρα τούς πολιορκητές τους Τούρκους ώς τήν Κλέ­νια), ενωμένοι κατέλαβαν τό χωριό. Επομένως οί άνδρες τής φρουράς τής Κλένιας, φαίνεται, δέν ύποχώρησαν άτακτα πρός τό βουνό τής Νυ­φίτσας, γιατί θά έπέστρεφαν σύντομα καί θά λάβαιναν μέρος καί στήν κατάληψη τών δύο οχυρών. Αντίθετα, όντας άρκετά μακριά, στό Άγιο­νόρι, καί πολιορκημένοι, δέν μπόρεσαν νά λάβουν μέρος, παρά μόνο άργότερα, στήν κατάληψη τών σπιτιών του χωριού, άφότου οί πολιορ­κητές τους Τούρκοι, μέ τούς πρώτους τουφεκισμούς πού ρίχτηκαν στήν Κλένια άπό τούς Τριπολιτσιώτες, έλυσαν τήν πολιορκία του Άγιονο­ρίου. Βλέπουμε λοιπόν δτι ό Φραντζής ένδιαφέρεται περισσότερο, γιά τό κύριο μέρος τής μάχης πού εγινε μέσα στήν Κλένια καί όχι γιά όσα διαδραματίσθηκαν εκτός αύτής. ^νΙσως ό πληροφοριοδότης του νά ήταν κάποιος άπό τούς Τριπολιτσιώτες τής φρουράς τού Άγ. Βασιλείου.

δ) Συμπεράσματα

Συνδυάζοντας, λοιπόν, τώρα όλες τις πηγές, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι τά γεγονότα εξελίχθηκαν ώς εξής:

Μετά τήν πανωλεθρία τών Τούρκων στά Δερβενάκια καί τό Άγιο­νόρι καί τήν άποτυχία τους νά σπάσουν τόν κλοιό πρός τήν κατεύθυν­ση τής Πάτρας, άφου ή προσπάθειά τους, σέ συνδυασμό με τήν άπόπειρα νά συγκεντρώσουν τρόφιμα, στά Βασιλικά, δέν έφερε άποτελέσματα. στράφηκαν πρός τό μέρος τής Κλένιας, γιά τούς ίδιους λόγους, έχοντας 3 έως 10 χιλ. πεζούς καί ιππείς. Ή φρουρά πού είχε τοποθε­τηθεί στήν Κλένια άποτελείτο άπό 300-800 άνδρες. Οί Τούρκοι άποτυχόντες στήν πρώτη προσπάθεια νά καταλάβουν τά δυό ταμπούρια του χωριού, κατεύθυναν, στή συνέχεια, όλες τις δυνάμεις τους εναντίον του ενός μόνο οχυρώματος, πιθανότατα του «προμαχώνα», στήν κορυφή του χωριού. Έτσι κατόρθωσαν νά «ξεταμπουρώσουν» τούς Έλληνες, τούς όποιους καί κατεδίωξαν, καί στή συνέχεια νά καταλάβουν τά σπί­τια τοΰ χωριού. Στήν κρίσιμη αυτή στιγμή, κατά τήν οποία ή φρουρά τής Κλένιας κατεδιώκετο πρός τό Άγιονόρι, στό κάστρο του οποίου κλείστηκε, μετά άπό συμπλοκή μέ τούς Τούρκους στό δρόμο, ήρθε βοή­θεια εκ μέρους τών 600 άνδρών πού ήσαν τοποθετημένοι στόν Άγιο Βασίλη, οί όποιοι, άφου διαίρεσαν τις δυνάμεις τους στά δύο, επιτέθη­καν ταυτόχρονα εναντίον τών Τούρκων οί όποιοι κρατούσαν τό όχύρωμα τής κορυφής του λόφου καθώς καί εναντίον εκείνων πού κρα­τούσαν τήν εκκλησία τής Παναγίας. Κατά τό χρονικό διάστημα πού χτυπούσαν τις δυό θέσεις, ή φρουρά πού είχε καταφύγει στό κάστρο τοΰ Άγιονορίου, κατεδίωξε τούς πολιορκητές της πού συμπτύχθηκαν πρός τήν Κλένια, όπου οί Τούρκοι κινδύνευαν άπό τήν πίεση τών Έλλήνων τής φρουράς του Άγ. Βασιλείου, οί όποιοι καί, τελικά, άνακατέλαβαν τά δυό παραπάνω οχυρώματα. Στή συνέχεια, ενωμένες οί δυό ελληνικές φρουρές, άνακατέλαβαν καί τά σπίτια του χωριού, διώ­χνοντας τούς Όθιομανούς, οί οποίοι μπόρεσαν νά πάρουν μαζί τους νεκρούς και τραυματίες, αλλ’ οχι και τις τροφές η τα εφόδια, για τα όποια είχαν έρθει στήν Κλένια. Τούτο ήταν πολύ σημαντικό, διότι τά τρόφιμα άποτελουν τό πρώτο πού έπρεπε νά εξασφάλιζαν οί άντίπαλοι, άν ήθελαν νά ύπερισχύσουν. (Ό Κολοκοτρώνης τό έγνώριζε καλά αυτό καί προσπαθούσε πάντα νά προμηθεύεται σιτάρι γιά τό στρατό του. ’Έτσι, γνωρίζουμε ότι μερικά χρόνια άργότερα, στις 9 Ιουνίου 1827, όταν ό άγώνας συνεχιζόταν ακόμη, έστειλε τόν Φωτάκο στόν Άγιο Βασίλειο γιά νά πει στούς κατοίκους νά άλωνίσουν τά γενήματα, ώστε νά υπάρχει τροφή γιά τούς στρατιώτες³¹).

 31. Μ. Άνόρεάδη. 7/ Κορινθία μετά τό 1821, τ. Α '. 1823-33. ’Αθήνα 1980. σ. 244.

 

 

Μέ τήν Έκθεση του Έμμ. Τσούχλου, ή σημασία τής μάχης τής Κλέ­νιας διευρύνεται, γίνεται πιο σύνθετη καί εντάσσεται στά πλαίσια τής προσπάθειας τών Ελλήνων καί του Κολοκοτρώνη, προσωπικά, νά πε­ριορίσουν τό Δράμαλη στήν Κόρινθο καί συγκεκριμένα εδώ, παράλλη­λα μέ τή στέρηση τών τροφών, νά του φράξουν τήν πορεία πρός τό πολιορκημένο Ναύπλιο.

Οί Τούρκοι έκαναν κι άλλες προσπάθειες νά σπάσουν τόν κλοιό γύ­ρω άπό τήν Κόρινθο, άλλά κατέληξαν όλες σέ αποτυχία. Ό Κολοκοτρώνης προσπαθούσε πάντα νά εμποδίζει τά περάσματα, πρός 'Αργο­λίδα, τοποθετώντας στά κρίσιμα σημεία φρουρές. Έτσι, αρκετά άργότερα, τοποθέτησε στήν Κλένια «όρδί» μέ επικεφαλής τόν Ζαφυρόπουλο, όπως καί στό Στεφάνι, μέ επικεφαλής τόν Χατζή Χρήστο³². Ή τε­λευταία τουρκική προσπάθεια ήταν εκείνη πού εγινε στά τέλη Νοεμβρί­ου 1822, μέ σκοπό νά περάσουν στό Ναύπλιο μέσω 'Αγίου Σώστη, όπου έγινε σκληρή μάχη γιά άλλη μιά φορά, μέ αποτέλεσμα οί Τούρκοι νά έπιστρέψουν άπρακτοι. Στό μεταξύ πέθανε καί ό Δράμαλης καί γρά­φτηκε ετσι ό επίλογος³³ τής άτυχης αύτής γιά τούς Τούρκους εκστρα­τείας.

ε) Παράρτημα: Ή περιγραφή τής μάχης στις τρεις σπουδαιότερες

πηγές

α) Σπηλιάδου, !Απομνημονεύματα, σ. 425

...Μετά ταύτα έκινήθησαν πρός τό μέρος τής Κλένιας, όπου ύπήρχον Κορίνθιοι, Άγιοπετρίται καί Μανιάται, εως οκτακόσιοι, ύπό τήν διοίκησιν του Γ. Μαυρομιχάλη καί του Τσαλαφατίνου, καί άρχισαν μέν ούτοι ν’ άντικρούωσι τούς Τούρκους, άλλά μή δυνηθέντες ν' άνθέξωσιν, έτράπησαν εις φυγήν, καί κατεδιώκοντο ύπ’ αυτών, ότε φεύγων καί ό Μαυρομιχάλης, όλίγον ελειψε νά ζωγρηθή είχον δράμει έν τοσούτο εις βοήθειάν των οί Τριπολιτσιώται άπό τόν Άγιοβασίλην. εως εξακό­σιοι, ύπό τούς άρχηγούς ’Αλέξιον Νικολάου, Λάμπρον 'Ριζιώτην. Γιάννακαν, Κολιόν Μπακόπουλον ή Δαρειώτην, καί αρχιμανδρίτην τόν Παπαγιάννην, καί φθάσαντες έν δέοντι, κατετρόπωσαν, μαχησάμενοι μετά τών άλλων, τούς Τούρκους καί τούς ήνάγκασαν νά φύγωσιν εις Κό­ρινθον. Έφόνευσαν δέ καί έπλήγωσαν έξήντα περίπου εξ αύτών έφονεύθησαν καί άπό τό μέρος των καί έπληγώθησαν πέντε.

 32. Κολοκοτρώνη. Διήγησις, σ. 117.

33. Βακαλοπούλου, Ιστορία, σ. 247. ΙΕΕ, τ. ΙΒ', σ. 257

 

β) Αμβροσίου Φραντζή, Επιτομή, σ. 236-238

... Μετά δέ τήν εν Σικυωνία (Βασιλικά) μάχην (1) εν σώμα ’Οθω­μανών (έκ του εις τήν Κόρινθον διαμένοντος) συγκείμενον άπό 7-8.000, ιππέων καί πεζών έξήλθε κατά τά μέρη τής Κλένιας καλούμενης διά νά προμηθεύση τροφάς καί λάφυρα ό δέ Γ. Π. Μαυρομιχάλης καί ό Ήλίας Τζαλαφατίνος μέ 800, περίπου Έλληνας Κορινθίους, Άγιοπετρίτας, καί Μανιάτας διέμενον εις τήν Κλένιαν, όπου καί οί ρηθέντες ’Οθω­μανοί άνεφάνησαν ερχόμενοι^- άλλά μόλις είχον πλησιάσει οί ’Οθωμα­νοί, καί ή μάχη ήνοίγη άπό τόν επί τής κεφαλής τής Κοόμης διατηρούμενον Ελληνικόν προμαχώνα επειδή όμως οί ’Οθωμανοί ήτον δεκα­πλάσιοι άπό τούς Έλληνας, ή δέ θέσις εις τήν οποίαν ήνοίγη ή μάχη έκλινε μάλλον εις τό επίπεδον, οί ’Οθωμανοί κατεδίωξαν τούς ΄Έλλη­νας άπό τάς οικίας τής Κώμης καί άπό τόν ρηθέντα προμαχώνα^- άλλ’ ότε ήνοίγη ή μάχη, τό κατά τήν κώμην ΄Αγιον Βασίλειον διαμένον έτε­ρον Ελληνικόν σώμα, συγκείμενον άπό 600, περίπου Έλληνας έκ τής επαρχίας Τριπολιτζάς, οίτινες έχοντες άνωτέρους άρχηγούς τόν ’Αθανασόπουλον, τόν ’Αλέξιον Νικολάου, τόν Λάμπρον 'Ριζιώτην, καί τόν Κολιόν, έτρεξεν εις βοήθειαν τών Ελλήνων, μιάς ώρας όντος του με­ταξύ διαστήματος^- αυτοί δέ άφ’ ού διηρέθησαν εις δύω, ό μέν Άθανασόπουλος μετά τών Βαλτετζιωτών καί Περθορίων 155, τόν άριθμόν, δραμόντες κατέλαβον τόν εξωθε τής Κώμης Ναόν, οι δέ λοιποί κατέ- λαβον τόν επί κεφαλής τής Κώμης λόφον, καί ούτω τούς μέν καταδιω- κομένους Έλληνας άπήλλαξαν τοϋ κινδύνου, καθώς άκόμη καί τόν Γ. Π. Μαυρομιχάλην, όστις έπαπειλείτο νά συλληφθή παρά τών ’Οθω­μανών. καί ούτω συνενωθέντες οί 'Έλληνες άπαντες τούς μέν ’Οθωμα­νούς κατεδίωξαν τρέψαντες εις φυγήν, παραλιπόντας τάς τε οικίας τής Κώμης, καί όσα είχον συνάξει παρά τών Ελλήνων τρόφιμα και πολε­μοφόδια καί έπανελθόντας μετ’ αισχύνης εις τήν Κόρινθον, φονεύσαντες δέ καί πληγώσαντες 65 (ώς έμαρτύρησαν δύω ιπποκόμοι δραπετεύσαντες έκ τών ’Οθωμανών)· έφονεύθη δέ κατά τήν μάχην εκείνην είς Έλλην, πληγωθέντων καί τεσσάρων μετά δέ τόν καταδιωγμόν τών ’Οθωμανών καί τήν κατάπαυσιν τής, περί ής ό λόγος μάχης, ό Γ. Π. Μαυρομιχάλης ήσπάσατο τόν ’Αρχιμανδρίτην καί τούς Βαλτετζιώτας όμολογών τήν σωτηρίαν του έκ τής ύπερασπίσεως αύτών.

 

γ) Έκθεσις Μανώλη Τσούχλου (Βαγενά, 'Ιστορικά, σ. 295-6)

Εις δέ τήν μάχην τής Κλένιας μετά τήν καταστροφήν του Δράμαλη, άφου έπήγεν εις Κόρινθον καί άνεπαύθη αυτός καί τό στρατόπεδόν του, δέκα ημέρας μετά τήν μάχην τοϋ Ντερβενακίου καί τοϋ Άγιονόρι. ό άρχηγός Κολοκοτρώνης διέταξε τά διάφορα σώματα διά τήν πολιορ­κίαν τοϋ Δράμαλη εις Κόρινθον, καί τότε διέταξε τό σώμα Αγίου Πέ­τρου καί Πραστού διά νά τοποθετηθώσιν εις τήν Κλένιαν. όπου καί έκάμαμεν τά όχυρώματά μας.

Μέ τό σώμα τό ίδικόν μας, καθόσον ένθυμούμαι. υπήρχε καί ό Τσα- λαφατίνος Λάκων μέ 20 μόνον, εύρεθείς εις τήν περίστασιν αυτήν πλη­σίον τών οχυρωμάτων μας. Εύρέθη καί ενας άλλος Λάκων Μαυρομι­χάλης μέ άλλους τόσους στρατιώτας Μανιάτας· τούτου οί Τούρκοι έπήραν τό άλογόν του ύστερα εις τό κυνήγημα, διότι ό Άράπης του εφυγε μαζί μέ αύτό.

Τήν επιούσαν, διαβάς ό άρχηγός Κολοκοτρώνης καί έπιθεωρών τά στρατεύματα καί οχυρώματα τών διαφόρων σωμάτων, ήλθε καί εις τό ίδικόν μας σώμα. καί μολονότι μάς είπε. ότι τά όχυρώματά μας είναι δυνατά, άλλ' επειδή είναι εις επίπεδον μέρος καί τό ιππικόν εύκόλως θέλει όρμήσει καί μάς κόψει τήν όπισθεν κοινωνίαν, καί έπειδή τό σώμα μας έχωρίζετο (δηλαδή του Πραστού ήτον χωριστά άπό έκείνο τοϋ Αγί­ου Πέτρου) καί ώς επί πλέον επίπεδα τά έδικά μας οχυρώματα, 300 μό­νον άνθρωποι δέν δυνάμεθα κατά τοσούτον πολυπληθούς εχθρού ν’ άντιταχθώμεν, μάς έσυμβούλευσε, εάν έλθη ό εχθρός, νά μή πολεμήσωμεν, άλλά ν’ άποσυρθώμεν εις τό χωρίον Άγιονόρι, εις τήν κορυφήν του όρίου, καί εκεί νά τοποθετηθώμεν διά νά έλθη ήναγκασμένος ό εχθρός εις τόν όριον καί τότε πολεμούντες τον θά έχωμεν εύκόλως τά λοιπά στρατεύματα πρός βοήθειαν καί ό εχθρός θέλει ύποφέρει μεγάλην ζημίαν.

Άλλά, ένθαρρυνόμενοι άπό τά ισχυρά όχυρώματά μας, καί άπό τόν ένθουσιασμόν μας, ώς έχοντες πλήρη βεβαιότητα καί πεποίθησιν, ότι τόν εχθρόν θέλει τόν νικήσωμεν, έμείναμεν.

Τήν δέ έπαύριον μετά τήν όμιλίαν τοΰ στρατηγού Κολοκοτρώνη, πρός τά έξημερώματα, αίφνιδίως μάς έπέπεσεν ό Δράμαλης μ’ όλον τό σώμα του, όσοι τού είχαν πλέον σωθή άναβαίνοντες περίπου των 10.000.

Ημείς εύθύς συνήλθομεν εντός τών οχυρωμάτων εις τό χωρίον τής Κλένιας, όπου ό έχθρός έπλησίασε, καί άφού εκαμε τόν ντουβά, ήγουν τήν προσευχήν του, ώρμησεν είς τά δύο όχυρώματά μας, καί πνέων έκδίκησιν, δι’ δσα ύπέφεραν είς τάς μάχας Ντερβενακίου καί Κλεισού­ρας, και θεωρών ήμάς ολίγους, ένόμισεν ότι θέλει μάς παραλάβει μέ πρώτην έφοδον, άλλά εύρέθησαν άπατημένοι, διότι εύρον μεγάλην άντίστασιν καί ύπέφεραν ζημίαν καί μολονότι έπλησίασαν καί είσήλθον πέριξ τών οχυρωμάτων μας μέ μεγάλην ζημίαν τους, μή δυνηθέντες νά μάς διασκορπίσουν άπεσύρθησαν άπό τά έδικά μας οχυρώματα καί συνεσωματώθησαν πάλιν μακρόθεν τής μιας βολής τουφεκίου καί έκαμαν πάλιν δευτέραν παράκλησιν, καί τότε ώρμησαν κατά τού άλλου στρα­τοπέδου τού Άγιου Πέτρου, όπου πλησίον αύτού ήταν ό Τσαλαφατίνος καί ό προμνημονευθείς Λάκων, καί είς τήν ορμήν αύτήν μή δυνηθέντες νά άνθέξουν καί μή έχοντες οχυρώματα δυνατά, άπεσύρθησαν καταδιωκόμενοι, καί ούτως άφου μάς έπήραν τά οπίσθια πλέον οί εχθροί εύρέθημεν καί ήμείς είς τήν άνάγκην ν’ άποσυρθώμεν.

Άλλ^’ ό εχθρός είχεν εισχωρήσει καί εφθασεν όπίσω ήμών, ώστε διά νά δυνηθώμεν νά φθάσωμεν είς τούς πρόποδας του όρίου, ό εχθρός πλέον μάς έπαρουσιάσθη έμπροσθεν, τόσον τό ιππικόν καθώς καί οί Αλβανοί Γκέγκηδες καί ούτως άνακατώθημεν μετ’ αυτών καί ήλθομεν είς τάς χείρας. Εις τήν μάχην ταύτην διεκρίθη ό μακαρίτης Νικόλαος Χουλιαράς, Μπουλουξής καί Ιωάννης Άντριάς, οί οποίοι καί επί τέ­λους έφονεύθησαν άφου έκαμαν τό χρέος των τό δεκαπλάσιον είς τόν εχθρόν.

Ό εχθρός τότε μάς ήκολούθησε καταδιώκων μέχρι τής κορυφής του Άγιονόρι όπου εκεί έτοποθετήθημεν καί έκτυπήσαμεν τόν εχθρόν τήν στιγμήν ταύτην ήκούσαμεν τουφεκισμούς άπό διάφορα μέρη, τρέξαντα πρός βοήθειάν μας άλλα ελληνικά στρατεύματα, άν καί μακράν, ήμείς όμως ένθουσιασθέντες ώρμήσαμεν κατά του εχθρού καί τόν ήναγκάσαμεν νά τρέξη εις φυγήν, τόν όποίον καί κατεδιώξαμεν μέχρι τών προπόδων τής Κλένιας καί είς τά πρώτα όχυρώματά μας, όπου έγινεν είς τόν εχθρόν μεγάλη φθορά, άπό δέ τών ίδικών μας εννέα έφονεύθησαν είς αύτήν τήν μάχην εκτός τών πληγωθέντων.

THE BATTLE OF KLENIA by

Michalis S. Kordosis

After the destruction of the Turkish army in Dervenakia, Deli Ahmet Aga, a general of Dramalis, with three to ten thousand soldiers, left Korinthos, in order to take by storm the two fortifications of the village Klenia, the church of Panagia and the Promahonas. The final target of the Turks was the occupation of the narrow pass of Klisura (Hagionori) and the gathering of food (cereals etc). After two assaults on the fortifications of the Greeks, the Turks occupied Klenia and the Greek guard left for the castle of Hagionori, followed by the enemy. In this crucial moment, the Greek soldiers of Agios Vasilios hasten to help the guard of Klenia. They seized the two above-mentioned fortifications and after, with the cooperation of the Greek, who returned from Hagionori, running after the Turks, they conquered the village of Klenia. The Turks left for Korinthos empty-handed.

                                                                            ι.

Α' φάση τής μάχης τής Κλένιας —► Επίθεση ιών Τούρκων κατά τοϋ προμαχώνος καί τής εκκλησίας ---► »       »        »        »                »        » μόνον (δεύτερη προσπάθεια)

οοοο►Φυγή τών Ελλήνων στρατιωτών τής φρουράς πρός τό Άγιονόρι

Β' φάση τής μάχης τής Κλένιας —► Επίθεση τών Ελλήνων τής φρουράς Άγ. Βασιλείου κατά τοϋ προμαχώνος καί τής εκκλησίας ---► Επίθεση τής ΐδιας φρουράς γιά τήν κατάληψη τοΰ χωριού: οοοο^ Σέ συνεργασία μέ τούς έπανερχόμενους "Ελληνες τής φρουράς τής Κλένιας Μεταξύ τών δύο φάσεων της μάχης της Κλένιας Υποχώρηση τής φρουράς τής Κλένιας πρός τό Αγιονόρι Πιθανότερη θέση τής συναφθείσης μάχης Επιστροφή μετά τήν ύποχώρηση τών Τούρκων